Αρχαία ελληνική
O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική
O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική
- Πρόλογοι
- Βιβλιογραφία
- Γενικό Μέρος
- Γενικό Μέρος
- Ι. Τα στοιχεία της λέξης
- 1. Η πρόταση
- 2. Η λέξη και τα συστατικά μέρη της
- α) Θέμα, επίθημα, κατάληξη
- β) Ρίζα και βάση
- γ) Επίθημα, πρόθημα, ένθημα, σχηματιστικό
- δ) Καθοριστικό της ρίζας και επίθημα
- ε) Συνθετικά μέρη και επίθημα (πρόθημα)
- στ) Το θεματικό ή συνδετικό φωνήεν
- ζ) Οι έννοιες "πρωτογενές, δευτερογενές, μετονοματικό, μεταρηματικό"
- ΙΙ. Η αναλογία ως κινητήρια δύναμη για τον σχηματισμό λέξεων
- 1. Έτοιμες κατηγορίες λέξεων
- 2. Μορφολογική και σημασιολογική αναλογία
- 3. Το προϊόν από την επίδραση της αναλογίας
- 4. Το πεδίο επίδρασης της αναλογίας
- ΙΙΙ. Διάφορα είδη και στοιχεία του σχηματισμού των λέξεων
- 1. Ριζικές λέξεις
- 2. Αναδιπλασιασμός
- 3. Συντμημένοι τύποι και διπλασιασμός συμφώνων
- 4. Αναδρομική παραγωγή
- 5. Τόνος
- Ειδικό Μέρος
- Ειδικό Μέρος
- Α. ΣΥΝΘΕΣΗ
- Γενικές παρατηρήσεις
- Δημιουργία των συνθέτων
- Παλιότερα και νεότερα σύνθετα
- Γνήσια και νόθα σύνθετα
- Ψευδοσύνθετα
- Αδιαφανή σύνθετα
- Αναλογικοί νεολογισμοί
- Διαίρεση των συνθέτων
- Τα σύνθετα με βάση το είδος και τη μορφή του α΄ συνθετικού
- Ι. Επίρρημα (με την ευρεία έννοια) ως α΄ συνθετικό
- 1. Προρηματικό + ρήμα (ρήμα παρεμφατικό και ρήμα απαρεμφατικό, καθώς και ρηματικό όνομα)
- 2. Πρόθεση (με την παλιότερη επιρρηματική σημασία) + ανεξάρτητο από αυτήν ουσιαστικό ή επίθετο
- 3. Πρόθεση + εξαρτώμενος από αυτήν όρος
- 4. Το α΄ συνθετικό είναι επίρρημα που δεν εμφανίζεται πια ως ανεξάρτητο
- 5. Το α΄ συνθετικό είναι κάποια άλλη επιρρηματική λέξη
- ΙΙ. Το α΄ συνθετικό είναι ονοματική πτώση
- ΙΙΙ. Το α΄ συνθετικό είναι ονοματικό θέμα
- ΙV . To α΄ συνθετικό εκλαμβάνεται ως ρήμα
- Τα σύνθετα με βάση τη συντακτική σχέση μεταξύ των μελών τους
- Ι. Παρατακτικά (συνδετικά) σύνθετα
- ΙΙ. Υποτακτικά σύνθετα
- 1. Προσδιορισμός του ρηματικού β΄ συνθετικού από ένα προρηματικό στο α΄ συνθετικό
- 2. Εμπρόθετα κυβερνημένα σύνθετα
- 3. Προσδιοριστικά ονοματικά σύνθετα
- 4. Ρηματικά κυβερνημένα σύνθετα
- 5. Επιρρηματικά σύνθετα
- Μεταπλαστά και μη μεταπλαστά σύνθετα
- Μετατοπίσεις μεταξύ μορφολογικών και σημασιολογικών τύπων
- Φθογγικές αλλαγές κατά τη σύνθεση
- Ι. Συνάντηση φωνηέντων στον αρμό της σύνθεσης
- 1. Συνθετική έκταση
- 2. Έκθλιψη
- 3. Δευτερογενής χασμωδία και δευτερογενής συναίρεση
- ΙΙ. Συνάντηση συμφώνων στον αρμό της σύνθεσης
- Η θεματική απόληξη του α΄ συνθετικού
- Ι. Σε ονοματικά θεματικά σύνθετα
- ΙΙ. Σε άλλα σύνθετα
- Διαμόρφωση του β΄ συνθετικού
- Ι. Η διαμόρφωση του θέματος του β΄ συνθετικού κατά τη μετάπλαση
- ΙΙ. Ρηματικά ονόματα ως β΄ συνθετικά
- Σύνθεση για τους σκοπούς της παραγωγής (συνθετικό επίθημα, υπόσταση)
- Ο τονισμός των συνθέτων
- Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας των συνθέτων
- 1. Τολμηροί ποιητικοί σχηματισμοί
- 2. Εναλλαγή των συνθετικών
- 3. Σύνθετα με περισσότερα από δύο συνθετικά
- Τα κύρια ονόματα
- Β. ΡΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
- Γενικά
- Οι μικρότεροι τύποι ενεστωτικών επιθημάτων
- Ι. Επιθήματα με n
- ΙΙ. -σκο-
- ΙΙΙ. -θο-
- Οι ενεστώτες σε i ̯ o
- Γενικά
- Ι. Οι φωνηεντόληκτοι ενεστώτες σε -i̯o-, δηλαδή τα ρήματα σε -ᾶν (-ῆν), -εῖν, -οῦν, -ίειν, -ύειν, -εύειν
- 1. Τα ρήματα σε -ᾶν (-ῆν)
- 2. Τα ρήματα σε -εῖν
- 3. Τα ρήματα σε -οῦν
- 4. Τα ρήματα σε -ίειν και -ύειν
- 5. Τα ρήματα σε -εύειν
- ΙΙ. Οι συμφωνόληκτοι ενεστώτες σε i ̯ o
- 1.Τα ρήματα σε *- n -i̯o-
- 2. Τα ρήματα σε - r -i̯o- και - l -i̯o-
- 3. Τα ρήματα σε -σσειν (αττ.-βοιωτ. -ττειν)
- 4. Τα ρήματα σε -ζειν
- Γενικά
- α) Τα ρήματα σε -ύζειν
- β) Τα ρήματα σε -άζειν
- γ) Τα ρήματα σε -ίζειν
- Γ. ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
- Γενικά
- Ριζικά ουσιαστικά
- Φωνηεντικά επιθήματα
- Ι. -ο- και -ᾱ-
- ΙΙ. -ιο- και -ιᾱ-
- ΙΙΙ. -εο-
- ΙV . - ι ̯ ᾰ
- V . -ευ-
- Ρινικά επιθήματα
- Ι. -μο-
- 1. Ουσιαστικά σε -μός,-τμός,-θμός,-σμός
- 2. Επίθετα σε -(σ)ιμος
- ΙΙ. - men -, - mon - (-μα -μην -μων)
- 1. Τα ουδέτερα σε -μα
- 2. Αρσενικά σε -μην και -μων
- ΙΙΙ. Άλλα επιθήματα σε n
- 1. -ων (-ωνος)
- 2. -ών (-ῶνος· ιων. -εών)
- Ι V . -νο-
- 1. Το απλό -(ᾰ)νο-
- 2. -εινός
- 3. Τα χρονικά επίθετα σε -ινός
- 4. Τα δηλωτικά ύλης επίθετα σε -ινος (-ίνεος)
- 5. -ῖνος (-ιᾱνός, -ηνός)
- 6. -συνος
- Υγρά επιθήματα
- Ι. Επιθήματα με l
- 1. Απλό -λο-,-αλο-,-ελο-,-ιλο-,-υλο-
- 2. -ᾱλός, -ηλός, -ωλός
- 3. Υποκοριστικό -υ(λ)λο-
- 4. -αλέος
- ΙΙ. Επιθήματα με r
- Επιθήματα με χειλικό χαρακτήρα
- Επιθήματα με οδοντικό κλειστό
- Ι. Το επίθημα - t - μαζί με τα nomina agentis με επίθημα -t- και το μετονοματικό -της
- 1. Τα nomina agentis με επίθημα με - t - (-τ-, -τήρ, -τωρ, -της)
- Σχετικά με την ιστορία των nomina agentis στους ιστορικούς χρόνους
- Τονισμός του -της
- 2. -τρος, -τρᾱ, -τρον
- 3. -τ ῐ́ , -τεί
- 4. Τα παράγωγα σε -της από ονόματα
- 5. -εντ-
- 6. -τᾱτ-, -τητ-
- ΙΙ. Το επίθημα - to - (μαζί με το -τέος)
- 1. Ουσιαστικά σε -τος, -τη, -τον
- 2. Επίθετα με -τος (-τέος)
- ΙΙΙ. - ti -
- ΙV. -τύ-
- V . Τα επιθήματα με d
- 1. Η καταγωγή του - d -
- 2. Τα ονόματα σε -αδ-, -ιδ-
- 3. Οι επεκτάσεις των -αδ-, -ιδ-: -άδιος, -ίδιος , -(ι)άδης, -ίδης, -ιδεύς, -ιδοῦς
- 4. -δόν- και -δανό-
- 5. -ώδης
- VI . Επιθήματα με το -θ- (-θρ-, -θλ-)
- Επιθήματα με υπερωικό κλειστό
- Ι. -ᾰκ- και -ᾱκ-
- ΙΙ. -ικός, -ιακός (-υκός)
- Η μορφή της αρκτικής συλλαβής του -(ι)κός:
- Η σημασία του -ικός :
- ΙΙΙ. -ίσκος, -ίσκη, -ίσκον
- Επιθήματα με - s -
- Παράρτημα
- Σημειώσεις
- Πίνακες και ευρετήρια
1. Τα ουδέτερα σε -μα
§ 309. Τα ουδέτερα θέματα σε men ανήκουν σ' εκείνα τα επιθήματα που ήδη στα ινδοευρωπαϊκά πρέπει να ήταν πολύ διαδεδομένα και διατήρησαν τη ζωτικότητά τους σε πολλούς γλωσσικούς κλάδους. Η ελληνική σχημάτισε βέβαια από αυτά οδοντικόληκτα θέματα (σε -ματ-)· αλλά, παρότι η διαδικασία της αντικατάστασης δεν έχει διευκρινιστεί εντελώς, η ταύτιση του -ματ- με το - men - ενισχύθηκε από τις αντιστοιχίες ολόκληρης της κατηγορίας και πολλών μεμονωμένων λέξεων: ὄνομα - n ō men - γερμ. Name(γεν. Namen - s)· το παλιό θέμα σε nφαίνεται ακόμη καθαρά στα παράγωγα σε -μαίνειν (§ 219) και στα σύνθετα σε -μων (§ 141 και 312).
§ 310. Στην παραγωγή σε -μα συμμετέχουν σχεδόν όλα τα είδη ρηματικών θεμάτων, πρωτογενή, όπως δει- 'φοβάμαι' (δεῖμα 'φόβος' Όμ.), θη- 'τοποθετώ' (ἀνά-θημα [141] 'αφιέρωμα' Όμ.), δεικ- 'δείχνω' (δεῖγμα κλασ.), και μετονοματικά, όπως νοη- 'σκέφτομαι' (νόημα 'σκέψη' Όμ.), κηρυκ- 'ανακοινώνω' (κήρυγμα 'γνωστοποίηση' κλασ.), βουλευ- 'συμβουλεύω' (βούλευμα 'απόφαση' κλασ.). Στα -ίζειν και -άζειν και σε άλλα οδοντικόληκτα θέματα κυριαρχεί το -σμα (πρβ. -σμός § 305): νόμισμα 'έθιμο· νόμισμα' (κλασ.) από το νομίζειν, ἄσπασμα 'αγκάλιασμα, χαιρετισμός' (Ευρ. και μεταγενέστεροι), ἔρεισμα 'στήριγμα' (κλασ.) από το ἐρείδειν, ψεῦσμα 'ψέμα' (κλασ.) από το ψεύδεσθαι· όπως το -σμός έτσι και το -σμα εξαπλώνεται στα ρινικόληκτα θέματα: μίασμα 'κηλίδωση' (κλασ.) από το μιαίνειν, σκλήρυσμα 'σκλήρυνση' (Ιπποκρ.) από το σκληρύνειν. Απεναντίας τα -τμα και -θμα σε αντίθεση με τα -τμος και -θμός (§ 306) θα μπορούσαμε να πούμε πως δεν απαντούν.
§ 311. Η σημασία του -μα εμφανίζει στους ιστορικούς χρόνους τάση στένωσης. Ενώ οι παλιοί σχηματισμοί παρουσιάζουν τις πιο διαφορετικές παραλλαγές των nomina actionis μαζί με κάθε είδους συγκεκριμενοποιήσεις, με αποτέλεσμα συχνά να μην μπορούμε να διαπιστώσουμε κάποια διαφορά μεταξύ -σις, -μα και -μός, η κλασική και η μεταγενέστερη γλώσσα χρησιμοποίησε αυτά τα τρία επιθήματα διαφοροποιώντας τα σε μεγάλο βαθμό: το -σις έμεινε ιδιαίτερα πιστό στο αφηρημένο ρηματικό (όπως το ετυμολογικά συγγενικό λατ. - tio), το -μα διατηρείται για το αποτέλεσμα της ενέργειας [142], ενώ το -μός χρησιμοποιείται κυρίως για καταστάσεις. Ασφαλώς όμως εμπλέκονται και άλλοι παράγοντες, π.χ. ηχητικές προτιμήσεις (έτσι το -ημα προτιμότερο από το -ημός, αλλά το -ισμός προτιμότερο από το -ισμα;), χρονικές, διαλεκτικές και υφολογικές διαφορές (το -μα αναδείχτηκε ιδιαίτερα στη γλώσσα της ιωνικής παιδείας και ήταν το αγαπημένο παιδί της ελληνιστικής λογιοσύνης).
141. Στην ελληνιστική εποχή, εν μέρει ήδη παλιότερα, παρεισφρέει σε συνάρτηση με τα θετός και θέσις η βραχεία μορφή θέματος: ἀνάθεμα·* έτσι π.χ. και πόμα 'ποτό' αντί για πῶμα κατά το πόσις, κτλ.
142. Ο στοχασμός συνέβαλε επίσης σε αυτή την κατανομή του -μα και του -σις· διότι και τα δύο οφείλουν την εξάπλωσή τους στην επιστημονική ορολογία, που αναπτύχθηκε κυρίως στις ιωνικές περιοχές.