Αρχαία ελληνική
O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική
O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική
- Πρόλογοι
- Βιβλιογραφία
- Γενικό Μέρος
- Γενικό Μέρος
- Ι. Τα στοιχεία της λέξης
- 1. Η πρόταση
- 2. Η λέξη και τα συστατικά μέρη της
- α) Θέμα, επίθημα, κατάληξη
- β) Ρίζα και βάση
- γ) Επίθημα, πρόθημα, ένθημα, σχηματιστικό
- δ) Καθοριστικό της ρίζας και επίθημα
- ε) Συνθετικά μέρη και επίθημα (πρόθημα)
- στ) Το θεματικό ή συνδετικό φωνήεν
- ζ) Οι έννοιες "πρωτογενές, δευτερογενές, μετονοματικό, μεταρηματικό"
- ΙΙ. Η αναλογία ως κινητήρια δύναμη για τον σχηματισμό λέξεων
- 1. Έτοιμες κατηγορίες λέξεων
- 2. Μορφολογική και σημασιολογική αναλογία
- 3. Το προϊόν από την επίδραση της αναλογίας
- 4. Το πεδίο επίδρασης της αναλογίας
- ΙΙΙ. Διάφορα είδη και στοιχεία του σχηματισμού των λέξεων
- 1. Ριζικές λέξεις
- 2. Αναδιπλασιασμός
- 3. Συντμημένοι τύποι και διπλασιασμός συμφώνων
- 4. Αναδρομική παραγωγή
- 5. Τόνος
- Ειδικό Μέρος
- Ειδικό Μέρος
- Α. ΣΥΝΘΕΣΗ
- Γενικές παρατηρήσεις
- Δημιουργία των συνθέτων
- Παλιότερα και νεότερα σύνθετα
- Γνήσια και νόθα σύνθετα
- Ψευδοσύνθετα
- Αδιαφανή σύνθετα
- Αναλογικοί νεολογισμοί
- Διαίρεση των συνθέτων
- Τα σύνθετα με βάση το είδος και τη μορφή του α΄ συνθετικού
- Ι. Επίρρημα (με την ευρεία έννοια) ως α΄ συνθετικό
- 1. Προρηματικό + ρήμα (ρήμα παρεμφατικό και ρήμα απαρεμφατικό, καθώς και ρηματικό όνομα)
- 2. Πρόθεση (με την παλιότερη επιρρηματική σημασία) + ανεξάρτητο από αυτήν ουσιαστικό ή επίθετο
- 3. Πρόθεση + εξαρτώμενος από αυτήν όρος
- 4. Το α΄ συνθετικό είναι επίρρημα που δεν εμφανίζεται πια ως ανεξάρτητο
- 5. Το α΄ συνθετικό είναι κάποια άλλη επιρρηματική λέξη
- ΙΙ. Το α΄ συνθετικό είναι ονοματική πτώση
- ΙΙΙ. Το α΄ συνθετικό είναι ονοματικό θέμα
- ΙV . To α΄ συνθετικό εκλαμβάνεται ως ρήμα
- Τα σύνθετα με βάση τη συντακτική σχέση μεταξύ των μελών τους
- Ι. Παρατακτικά (συνδετικά) σύνθετα
- ΙΙ. Υποτακτικά σύνθετα
- 1. Προσδιορισμός του ρηματικού β΄ συνθετικού από ένα προρηματικό στο α΄ συνθετικό
- 2. Εμπρόθετα κυβερνημένα σύνθετα
- 3. Προσδιοριστικά ονοματικά σύνθετα
- 4. Ρηματικά κυβερνημένα σύνθετα
- 5. Επιρρηματικά σύνθετα
- Μεταπλαστά και μη μεταπλαστά σύνθετα
- Μετατοπίσεις μεταξύ μορφολογικών και σημασιολογικών τύπων
- Φθογγικές αλλαγές κατά τη σύνθεση
- Ι. Συνάντηση φωνηέντων στον αρμό της σύνθεσης
- 1. Συνθετική έκταση
- 2. Έκθλιψη
- 3. Δευτερογενής χασμωδία και δευτερογενής συναίρεση
- ΙΙ. Συνάντηση συμφώνων στον αρμό της σύνθεσης
- Η θεματική απόληξη του α΄ συνθετικού
- Ι. Σε ονοματικά θεματικά σύνθετα
- ΙΙ. Σε άλλα σύνθετα
- Διαμόρφωση του β΄ συνθετικού
- Ι. Η διαμόρφωση του θέματος του β΄ συνθετικού κατά τη μετάπλαση
- ΙΙ. Ρηματικά ονόματα ως β΄ συνθετικά
- Σύνθεση για τους σκοπούς της παραγωγής (συνθετικό επίθημα, υπόσταση)
- Ο τονισμός των συνθέτων
- Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας των συνθέτων
- 1. Τολμηροί ποιητικοί σχηματισμοί
- 2. Εναλλαγή των συνθετικών
- 3. Σύνθετα με περισσότερα από δύο συνθετικά
- Τα κύρια ονόματα
- Β. ΡΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
- Γενικά
- Οι μικρότεροι τύποι ενεστωτικών επιθημάτων
- Ι. Επιθήματα με n
- ΙΙ. -σκο-
- ΙΙΙ. -θο-
- Οι ενεστώτες σε i ̯ o
- Γενικά
- Ι. Οι φωνηεντόληκτοι ενεστώτες σε -i̯o-, δηλαδή τα ρήματα σε -ᾶν (-ῆν), -εῖν, -οῦν, -ίειν, -ύειν, -εύειν
- 1. Τα ρήματα σε -ᾶν (-ῆν)
- 2. Τα ρήματα σε -εῖν
- 3. Τα ρήματα σε -οῦν
- 4. Τα ρήματα σε -ίειν και -ύειν
- 5. Τα ρήματα σε -εύειν
- ΙΙ. Οι συμφωνόληκτοι ενεστώτες σε i ̯ o
- 1.Τα ρήματα σε *- n -i̯o-
- 2. Τα ρήματα σε - r -i̯o- και - l -i̯o-
- 3. Τα ρήματα σε -σσειν (αττ.-βοιωτ. -ττειν)
- 4. Τα ρήματα σε -ζειν
- Γενικά
- α) Τα ρήματα σε -ύζειν
- β) Τα ρήματα σε -άζειν
- γ) Τα ρήματα σε -ίζειν
- Γ. ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
- Γενικά
- Ριζικά ουσιαστικά
- Φωνηεντικά επιθήματα
- Ι. -ο- και -ᾱ-
- ΙΙ. -ιο- και -ιᾱ-
- ΙΙΙ. -εο-
- ΙV . - ι ̯ ᾰ
- V . -ευ-
- Ρινικά επιθήματα
- Ι. -μο-
- 1. Ουσιαστικά σε -μός,-τμός,-θμός,-σμός
- 2. Επίθετα σε -(σ)ιμος
- ΙΙ. - men -, - mon - (-μα -μην -μων)
- 1. Τα ουδέτερα σε -μα
- 2. Αρσενικά σε -μην και -μων
- ΙΙΙ. Άλλα επιθήματα σε n
- 1. -ων (-ωνος)
- 2. -ών (-ῶνος· ιων. -εών)
- Ι V . -νο-
- 1. Το απλό -(ᾰ)νο-
- 2. -εινός
- 3. Τα χρονικά επίθετα σε -ινός
- 4. Τα δηλωτικά ύλης επίθετα σε -ινος (-ίνεος)
- 5. -ῖνος (-ιᾱνός, -ηνός)
- 6. -συνος
- Υγρά επιθήματα
- Ι. Επιθήματα με l
- 1. Απλό -λο-,-αλο-,-ελο-,-ιλο-,-υλο-
- 2. -ᾱλός, -ηλός, -ωλός
- 3. Υποκοριστικό -υ(λ)λο-
- 4. -αλέος
- ΙΙ. Επιθήματα με r
- Επιθήματα με χειλικό χαρακτήρα
- Επιθήματα με οδοντικό κλειστό
- Ι. Το επίθημα - t - μαζί με τα nomina agentis με επίθημα -t- και το μετονοματικό -της
- 1. Τα nomina agentis με επίθημα με - t - (-τ-, -τήρ, -τωρ, -της)
- Σχετικά με την ιστορία των nomina agentis στους ιστορικούς χρόνους
- Τονισμός του -της
- 2. -τρος, -τρᾱ, -τρον
- 3. -τ ῐ́ , -τεί
- 4. Τα παράγωγα σε -της από ονόματα
- 5. -εντ-
- 6. -τᾱτ-, -τητ-
- ΙΙ. Το επίθημα - to - (μαζί με το -τέος)
- 1. Ουσιαστικά σε -τος, -τη, -τον
- 2. Επίθετα με -τος (-τέος)
- ΙΙΙ. - ti -
- ΙV. -τύ-
- V . Τα επιθήματα με d
- 1. Η καταγωγή του - d -
- 2. Τα ονόματα σε -αδ-, -ιδ-
- 3. Οι επεκτάσεις των -αδ-, -ιδ-: -άδιος, -ίδιος , -(ι)άδης, -ίδης, -ιδεύς, -ιδοῦς
- 4. -δόν- και -δανό-
- 5. -ώδης
- VI . Επιθήματα με το -θ- (-θρ-, -θλ-)
- Επιθήματα με υπερωικό κλειστό
- Ι. -ᾰκ- και -ᾱκ-
- ΙΙ. -ικός, -ιακός (-υκός)
- Η μορφή της αρκτικής συλλαβής του -(ι)κός:
- Η σημασία του -ικός :
- ΙΙΙ. -ίσκος, -ίσκη, -ίσκον
- Επιθήματα με - s -
- Παράρτημα
- Σημειώσεις
- Πίνακες και ευρετήρια
V . -ευ-
§ 301. Μέχρι στιγμής δεν έχει επιτευχθεί ασφαλής ετυμολόγηση του επιθήματος -ευ-. Στα ελληνικά εμφανίζεται από πολύ παλιά σε μεγάλο αριθμό μετονοματικών σχηματισμών με τη σημασία 'ένα πρόσωπο που ασχολείται (συστηματικά, επαγγελματικά) με αυτό που δηλώνει η βάση': ἱππεύς 'ιππέας' (Όμ.) από το ἵππος· πιο σπάνια ανήκει σε θέματα που δεν λήγουν σε ο: ἀγρεύς 'κυνηγός, ψαράς' (από τον Πίνδαρο και εξής) από το ἄγρα 'κυνήγι, σύλληψη', γραμματεύς 'γραφέας' (κλασ.) από το γράμμα, σκυτεύς 'τσαγκάρης' (κλασ.) από το σκῦτος 'δέρμα'. Παλιότερα πρέπει να εκπροσωπούνταν καλύτερα και οι μεταρηματικοί σχηματισμοί· στους ιστορικούς χρόνους τα λείψανά τους διατήρησαν ασφαλώς στενότερες σχέσεις με τα ονόματα: π.χ. τα φονεύς 'δολοφόνος' και τοκεῖς 'γονείς' συνάπτονται με τα φόνος φονή 'φόνος' και τόκος 'γέννηση' αντί με τις μισοχαμένες ή θολές ρηματικές ρίζες φεν- (ἔ-πε-φν-ε 'σκότωσε' Όμ.) και τεκ- (τεκεῖν).
§ 302. Κατά κανόνα το -εύς στο χώρο της σύνθεσης συνηθίζεται στα προθετικά σύνθετα· λέγεται φόνος - φονεύς, συγγραφή - συγγραφεύς, αλλά ἀνδροφόνος και λογογράφος, επειδή υπάρχει βέβαια το συγγράφειν αλλά όχι το *λογογράφειν (§ 43). Ο λόγος που τα ονόματα σε -εύς δεν συντίθενται συνήθως με ονόματα [137] έγκειται στο ότι ο συνθετικός τύπος ἀνδροφόνος ήταν από πολύ παλιά ισχυρός και είχε ήδη τη σημασία ενός nomen agentis. Όταν αργότερα οι απλές ρίζες επισκιάστηκαν σταδιακά από τον όγκο των ονοματικών και ρηματικών περαιτέρω σχηματισμών και γι' αυτό τα nomina agentis του τύπου τροφός (§ 280) εκτοπίστηκαν από τα πιο εύχρηστα ονόματα σε -εύς (και από τα ρηματικά ουσιαστικά σε -τήρ, -της κτλ.), ο τύπος ἀνδροφόνος είχε ριζώσει τόσο βαθιά και είχε θεωρηθεί τόσο αμετάκλητα nomen agentis, ώστε το -εύς δεν κατόρθωσε να εδραιωθεί.
Συνολικά πρβ. επίσης την πραγμάτευση του -εύειν § 210 κεξξ. Σχετικά με το -εύς στα συντμημένα ονόματα δες § 164 , σχετικά με το -ιδεύς § 385 .
§ 303. Σχετικά με τη σημασία του -εύς πρέπει ακόμη μόνο να παρατηρηθεί ότι, όπως και άλλα nomina agentis, μπορεί να δηλώνει και το όργανο: στροφεύς 'στροφέας > μεντεσές', πνιγεύς 'αγγείο για σβήσιμο (π.χ. των κάρβουνων)'· επίσης ότι στα εθνικά από ονόματα πόλεων και νησιών ισοπεδώνεται σ' ένα γενικό χαρακτηρισμό ενός αρσενικού ατόμου: Πλαταιαί - Πλαταιεύς, Εὔβοια - Εὐβοεύς, Ἄμφισσα - Ἀμφισσεύς, Μεθύδριον - Μεθυδριεύς. Από το -ειᾰ ήδη στην κλασική-αττική περίοδο το -ειεύς και από αυτό (-εεύς >) το -εύς: Δεκέλεια - Δεκελειεύς - Δεκελεύς· αργότερα σχεδόν αποκλειστικά -εύς: Ἀλεξάνδρεια - Ἀλεξανδρεύς (δίπλα στο σπάνιο Ἀλεξανδρειεύς), Ἀντιόχεια - Ἀντιοχεύς.
137. Οι εξαιρέσεις απαιτούν ιδιαίτερη ερμηνεία· π.χ. το ἡνιοχῆα στον Όμηρο οφείλεται στη μετρική ευκολία λόγω της οποίας οι μεγαλύτερες λέξεις κατά προτίμηση κλίνονται, διατηρώντας την ίδια προσωδία, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται στην ίδια θέση του στίχου, και ιδίως στο τέλος του: ἡνιοχῆα κατά το ἡνιόχοιο· πρβ. § 212 υποσημ.