Skip to main content

Αρχαία ελληνική

O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική

O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική

   

ΙΙ. Συνάντηση συμφώνων στον αρμό της σύνθεσης

§ 123. Μερικά προελληνικά συμφωνικά συμπλέγματα αντιμετωπίστηκαν στα ελληνικά με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα αν βρίσκονταν στο εσωτερικό ή στην αρχή της λέξης. Αν μια λέξη, που αρχικά ξεκινούσε με ένα τέτοιο σύμπλεγμα, είναι β΄ συνθετικό ενός συνθέτου, μπορούμε να σκεφτούμε δύο δυνατότητες: είτε το β΄ συνθετικό διατηρεί το αρχικό μέρος όπως το απέκτησε ως απλή λέξη ύστερα από τις φθογγικές μεταβολές, είτε η αρχή του β΄ συνθετικού ακολουθεί το δικό της δρόμο. Στα ελληνικά συμβαίνουν και τα δύο. Παλιότερη είναι η διαφοροποίηση, όπως εμφανίζεται σχεδόν χωρίς εξαίρεση στο αρχαϊκό έπος· στον Όμηρο βρίσκουμε:

ἄ-μβροτος 'αθάνατος', αλλά βροτός 'θνητός'· αρχικοί φθόγγοι: *mr - (πρβ. λατ. mori 'πεθαίνω')·

φερε-σσακής (Ασπίς Ηρακλ.) 'που κρατά ασπίδα', αλλά σάκος 'ασπίδα'· αρχικοί φθόγγοι: *t u ̯ -·

φιλο-μμειδής 'που της αρέσει να χαμογελά', αλλά μειδ(ι)ᾶν 'χαμογελώ' αρχικοί φθόγγοι: *sm -·

ἀγά-ννιφος 'σκεπασμένος από χιόνι', αλλά νιφάδες 'νιφάδες χιονιού'· αρχικοί φθόγγοι: *sn - (πρβ. γερμ. Schnee 'χιόνι')·

βαθύ-ρροος 'με βαθύ ρεύμα', αλλά ῥόος 'ρεύμα'· αρχικοί φθόγγοι: *sr - (πρβ. γερμ. Strom 'ρεύμα' με ανάπτυξη "ευφωνικού" - t -)·

ἄ-ρρηκτος 'αδιάσπαστος', αλλά ῥηγνύναι 'σπάω'· αρχικοί φθόγγοι: *u ̯ r - (πρβ. γερμ. Wrack 'ερείπιο')·

ἄ-λληκτος 'ασταμάτητος', αλλά λήγειν 'παύω'· αρχικοί φθόγγοι: *sl -.

§ 124. Αυτές οι φθογγικές αντιστοιχίες συμφωνούν με την παλιότερη μεταχείριση στο κυρίως εσωτερικό της λέξης· π.χ. από το *σελασ-νᾱ (από το σέλας 'λάμψη') έχει διατηρηθεί ακόμη στα λεσβιακά η πρώτη βαθμίδα σελάννᾱ, ενώ οι υπόλοιπες διάλεκτοι και εν προκειμένω και ο Όμηρος προχώρησαν στο σελ ά̄ νᾱ ή σελήνη. Προφανώς ο αρμός της σύνθεσης κατέχει ιδιαίτερη θέση στον Όμηρο. Επειδή όμως σχεδόν πάντα η σχέση με το αρχικό μέρος προέκυπτε από τη διαφανή ετυμολογική σύνδεση του β΄ συνθετικού με την αυτόνομη λέξη, ήδη από τον Όμηρο και μετά καταβάλλεται ολοένα εμφανέστερη και εντονότερη προσπάθεια το αρχικό μέρος του β΄ συνθετικού να συμφωνεί με την πραγματική αρχή (το ἄ-ληκτος το γνωρίζει κιόλας ο Όμηρος), προπάντων φυσικά στα σύνθετα ρήματα, επειδή αυτά διαιρούνται ευκολότερα στα συστατικά τους: ἐπι-μειδιᾶν κτλ. Για περισσότερο καιρό διατηρήθηκε το -ρρ-· αλλά και σε αυτό το σημείο η κοινή πιέζει προς το -ρ-: ἄ-ραφος 'άραφτος', ἐπι-ράπτειν 'ράβω από πάνω' [63].

§ 125. Όταν στον αρμό της σύνθεσης το τελικό σύμφωνο του αρχικού μέλους συναντιόταν με το αρχικό σύμφωνο του τελικού μέλους, μπορούσαν να προκύψουν ασυνήθιστες ομάδες συμφώνων, που υφίσταντο τροποποίηση. Μερικά παραδείγματα: πυγ-μάχος 'που μάχεται με γροθιές' (Όμ.) από το πὺξ μάχεσθαι·[64] αἰπόλος 'γιδοβοσκός' (Όμ.) από το *αἰγ-πόλος· ἐλελί-χθων 'που τραντάζει τη γη' (Όμ.) σε κάθε περίπτωση από το *ἐλελικ- του ἐλελίζειν, ἐλέλιξεν· ἑλί-τροχος 'που γυρίζει τη ρόδα' (Αισχ.) από το ἑλικ- του ἕλιξ, ἑλίσσειν· πασσυδί(ῃ) 'με όλο το ζήλο' και πάσσοφος 'πάνσοφος' πλάι στα παν-συδί(ῃ) και πάν-σοφος· γυναι-μανής 'τρελός για γυναίκες' (Όμ.) ίσως από το γυναικ-, πρβ. όμως γύναιος 'γυναικείος' (Όμ.). Το -σ- του δυσ- δεν προκαλεί καμιά μεταβολή φθόγγου: δύσ-μορος, δύσ-νους και τα παρόμοια παραμένουν αμετάβλητα· και στο δυσ-ώνυμος κ.τ.λ. δεν τηρείται ο φθογγολογικός κανόνας της αποβολής του σ μεταξύ φωνηέντων. Πάρα πολλές περιπτώσεις σύγκρουσης συμφώνων αποφεύγονται χάρη στο συνθετικό φωνήεν· δες § 129 .

63. Η αφομοίωση του ν των ἐν- και συν- και των παρόμοιων προς το αρχικό σύμφωνο του τελικού μέλους είναι τόσο γνωστή που αρκεί αυτή η αναφορά. Η Κοινή και εδώ, αν και ίσως μόνο στο γραπτό λόγο, επαναφέρει τον αρχικό φθόγγο: ἐν-λείπειν, συν-γράφειν κ.τ.λ. αντί για ἐλλ-, συγγ-, επίσης παλιν-γενεσία αντί για παλιγγ- και τα παρόμοια.

64. Σ.τ.ε. [puk(s) + ma…] με τροπή του [k] σε [g] (γραμμένο γ) από επίδραση της ηχηρότητας του ακόλουθου [m].