Skip to main content

Αρχαία ελληνική

O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική

O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική

   

2. Πρόθεση (με την παλιότερη επιρρηματική σημασία) + ανεξάρτητο από αυτήν ουσιαστικό ή επίθετο

§ 45. α) Με επιθετικοποίηση του συνθέτου (§ 110 , 112 υποσημ.): ἀμφι-θάλασσος 'με θάλασσα και στις δύο πλευρές του' (Πίνδαρος) είναι παλιός και αρκετά διαδεδομένος τύπος· άλλα παραδείγματα: ἔν-θεος 'αυτός που έχει μέσα του θεό, κατεχόμενος από θεό' (κλασ.), ἐπ-ήρετμος 'εφοδιασμένος με κουπιά' (Όμ.), περι-καλλής 'πανέμορφος' (Όμ.), ὑπέρ-θυμος 'πολύ γενναίος' (Όμ.). Επίσης ἀγχι-βαθής 'βαθύς κοντά στην ακτή' (Όμ.· από το βάθος), *ἁμά-τροχος 'αυτός που συγκρατεί τους τροχούς' στο ἁματροχιή 'ταυτόχρονη κίνηση των τροχών' (Όμ.). Πρβ. λατ. prae - ceps 'με το κεφάλι προς τα κάτω'.

§ 46. β) Επίθετο ως β' συνθετικό: το πρό-πας 'εντελώς' (Όμ.) ως τύπος ανάγεται επίσης στην προελληνική περίοδο (πρβ. λατ. per - magnus), αλλά υφίσταται μόνο σε κατάλοιπα. Στα μεταγενέστερα αρχαία ελληνικά έγιναν προσφιλείς σχηματισμοί όπως κατά-ξηρος 'κατάξερος', περί-πικρος 'πολύ πικρός', παρά-λευκος και ὑπό-λευκος 'ασπριδερός', ὑπό-λεπτος 'κάπως λεπτός', δύσκολα όμως ανάγονται στον προελληνικό τύπο, καθώς είναι κατά κύριο λόγο αναδρομικοί σχηματισμοί από παλιότερα ρήματα όπως ὑπο-λευκαίνειν 'λευκαίνω κάπως' (από το ὑπό και το λευκαίνειν), κατα-ξηραίνειν 'ξεραίνω εντελώς'· επίσης τα ἐπί-χρυσος, κατά-χρυσος, περί-χρυσος 'επίχρυσος', περι-καλλής 'πανέμορφος', περί-λυπος, παρα-πόρφυρος 'πορφυρός στο πλάι', που ανήκουν στο συχνότερο τύπο (α) και είναι γενικά παλιότερα, πρέπει να λειτούργησαν ως πρότυπο. Και το ἀπ-(ἐξ-)ελεύθερος (κλασ.) πρέπει να σχηματίστηκε αναδρομικά από το ρήμα ἀπ-(ἐξ-) ελευθεροῦν βάσει της αναλογίας ἐλευθεροῦν : ἐλεύθερος = ἀπελευθεροῦν : χ (§ 25).

§ 47. γ) Ουσιαστικό ως β' συνθετικό χωρίς μετάπλαση [δες α)]: συν-έριθος 'συνεργάτης' (Όμ.), σύν-δουλος (κλασ.), ὕπ-αρχος 'υπαρχηγός' (κλασ.), πρό-παππος (κλασ.), προ-πάτωρ (Πίνδ., Ευρ.), πρό-δομος (Όμ.), προ-άγων 'προκριματικός αγώνας' (κλασ.) είναι κατάλοιπα ενός ινδοευρωπαϊκού τύπου· παραγωγικά με αυτή τη σημασία έχουν παραμείνει μόνο το ὑπο- (ὑπο-διάκονος 'κατώτερος υπηρέτης', ὑπο-διδάσκαλος 'βοηθός του θεατρικού διδασκάλου' κτλ.) και ιδίως το συν- (σύγ-γαμβρος, συν-εξελεύθερος και πολλά άλλα)· μέσω του συμ-πότης (Πίνδ.) συνδέθηκαν με τον τύπο της § 43 και μέσω του ὑφ-ηνίοχος 'αυτός που βρίσκεται κάτω από τον ηνίοχο (δηλαδή αυτός που οδηγεί, όχι ο ίδιος ο πολεμιστής)' (Ξεν.) με τον τύπο της § 50 . Στην § 43 ανήκουν επίσης τα πολυάριθμα σύνθετα με πρόθεση και το ουσιαστικό -οδος· εδώ το ουσιαστικό ὁδός αντιπροσωπεύει το ελλείπον ρηματικό αφηρημένο ουσιαστικό από το θέμα *i - 'έρχομαι' (ἰέναι), όπως δείχνει η σύγκριση με τα λατινικά: ἔξ-οδος = ex - itus , πρόσ-οδος = ad - itus , σύν-οδος 'συνάντηση, συνέλευση' = co - itus ( coetus ). Το ἀμφι-θέατρον 'θέατρο με θέσεις ολόγυρα'[24] (Δίων Κάσσιος κτλ.) πάντως ανάγεται σε επίθετο ἀμφι-θέατρος με τη σημασία 'αυτός που βρίσκεται γύρω από το θέατρον ' σύμφωνα με την § 50 (έτσι ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς κατά τους Passow-Crönert) ή 'αυτός που έχει ολόγυρα ένα θέατρον ' (σύμφωνα με την § 45) και ύστερα ταυτίστηκε με το θέατρον.

24. Σ.τ.ε. ἀμφι-θέατρον: 'θέατρο με θέσεις ολόγυρα', όπως το amphitheatrum , το Κολοσσαίο, στη Ρώμη. Το αρχαίο θέατρον ήταν, όπως και σήμερα, ημικυκλικό, δηλαδή είχε θέσεις μόνο προς τη μισή περιφέρεια του κύκλου. Με βάση τον ελληνολατινικό όρο δημιουργήθηκε στα γαλλικά το amphith éâ tre , και χρησιμοποιήθηκε για πανεπιστημιακές αίθουσες διδασκαλίας με τον καθηγητή στο κέντρο. Κατά το 18ο αιώνα οι αίθουσες περιορίστηκαν σε ημικύκλιο, ο όρος όμως παρέμεινε για δήλωση μεγάλης αίθουσας διαλέξεων. Με αυτή τη σημασία πέρασε σε άλλες γλώσσες και στα νέα ελληνικά, όπου μπορεί να χαρακτηριστεί σημασιολογικός δανεισμός. (Δες και στο ΛΚΝ.)