Αρχαία ελληνική
O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική
O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική
- Πρόλογοι
- Βιβλιογραφία
- Γενικό Μέρος
- Γενικό Μέρος
- Ι. Τα στοιχεία της λέξης
- 1. Η πρόταση
- 2. Η λέξη και τα συστατικά μέρη της
- α) Θέμα, επίθημα, κατάληξη
- β) Ρίζα και βάση
- γ) Επίθημα, πρόθημα, ένθημα, σχηματιστικό
- δ) Καθοριστικό της ρίζας και επίθημα
- ε) Συνθετικά μέρη και επίθημα (πρόθημα)
- στ) Το θεματικό ή συνδετικό φωνήεν
- ζ) Οι έννοιες "πρωτογενές, δευτερογενές, μετονοματικό, μεταρηματικό"
- ΙΙ. Η αναλογία ως κινητήρια δύναμη για τον σχηματισμό λέξεων
- 1. Έτοιμες κατηγορίες λέξεων
- 2. Μορφολογική και σημασιολογική αναλογία
- 3. Το προϊόν από την επίδραση της αναλογίας
- 4. Το πεδίο επίδρασης της αναλογίας
- ΙΙΙ. Διάφορα είδη και στοιχεία του σχηματισμού των λέξεων
- 1. Ριζικές λέξεις
- 2. Αναδιπλασιασμός
- 3. Συντμημένοι τύποι και διπλασιασμός συμφώνων
- 4. Αναδρομική παραγωγή
- 5. Τόνος
- Ειδικό Μέρος
- Ειδικό Μέρος
- Α. ΣΥΝΘΕΣΗ
- Γενικές παρατηρήσεις
- Δημιουργία των συνθέτων
- Παλιότερα και νεότερα σύνθετα
- Γνήσια και νόθα σύνθετα
- Ψευδοσύνθετα
- Αδιαφανή σύνθετα
- Αναλογικοί νεολογισμοί
- Διαίρεση των συνθέτων
- Τα σύνθετα με βάση το είδος και τη μορφή του α΄ συνθετικού
- Ι. Επίρρημα (με την ευρεία έννοια) ως α΄ συνθετικό
- 1. Προρηματικό + ρήμα (ρήμα παρεμφατικό και ρήμα απαρεμφατικό, καθώς και ρηματικό όνομα)
- 2. Πρόθεση (με την παλιότερη επιρρηματική σημασία) + ανεξάρτητο από αυτήν ουσιαστικό ή επίθετο
- 3. Πρόθεση + εξαρτώμενος από αυτήν όρος
- 4. Το α΄ συνθετικό είναι επίρρημα που δεν εμφανίζεται πια ως ανεξάρτητο
- 5. Το α΄ συνθετικό είναι κάποια άλλη επιρρηματική λέξη
- ΙΙ. Το α΄ συνθετικό είναι ονοματική πτώση
- ΙΙΙ. Το α΄ συνθετικό είναι ονοματικό θέμα
- ΙV . To α΄ συνθετικό εκλαμβάνεται ως ρήμα
- Τα σύνθετα με βάση τη συντακτική σχέση μεταξύ των μελών τους
- Ι. Παρατακτικά (συνδετικά) σύνθετα
- ΙΙ. Υποτακτικά σύνθετα
- 1. Προσδιορισμός του ρηματικού β΄ συνθετικού από ένα προρηματικό στο α΄ συνθετικό
- 2. Εμπρόθετα κυβερνημένα σύνθετα
- 3. Προσδιοριστικά ονοματικά σύνθετα
- 4. Ρηματικά κυβερνημένα σύνθετα
- 5. Επιρρηματικά σύνθετα
- Μεταπλαστά και μη μεταπλαστά σύνθετα
- Μετατοπίσεις μεταξύ μορφολογικών και σημασιολογικών τύπων
- Φθογγικές αλλαγές κατά τη σύνθεση
- Ι. Συνάντηση φωνηέντων στον αρμό της σύνθεσης
- 1. Συνθετική έκταση
- 2. Έκθλιψη
- 3. Δευτερογενής χασμωδία και δευτερογενής συναίρεση
- ΙΙ. Συνάντηση συμφώνων στον αρμό της σύνθεσης
- Η θεματική απόληξη του α΄ συνθετικού
- Ι. Σε ονοματικά θεματικά σύνθετα
- ΙΙ. Σε άλλα σύνθετα
- Διαμόρφωση του β΄ συνθετικού
- Ι. Η διαμόρφωση του θέματος του β΄ συνθετικού κατά τη μετάπλαση
- ΙΙ. Ρηματικά ονόματα ως β΄ συνθετικά
- Σύνθεση για τους σκοπούς της παραγωγής (συνθετικό επίθημα, υπόσταση)
- Ο τονισμός των συνθέτων
- Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας των συνθέτων
- 1. Τολμηροί ποιητικοί σχηματισμοί
- 2. Εναλλαγή των συνθετικών
- 3. Σύνθετα με περισσότερα από δύο συνθετικά
- Τα κύρια ονόματα
- Β. ΡΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
- Γενικά
- Οι μικρότεροι τύποι ενεστωτικών επιθημάτων
- Ι. Επιθήματα με n
- ΙΙ. -σκο-
- ΙΙΙ. -θο-
- Οι ενεστώτες σε i ̯ o
- Γενικά
- Ι. Οι φωνηεντόληκτοι ενεστώτες σε -i̯o-, δηλαδή τα ρήματα σε -ᾶν (-ῆν), -εῖν, -οῦν, -ίειν, -ύειν, -εύειν
- 1. Τα ρήματα σε -ᾶν (-ῆν)
- 2. Τα ρήματα σε -εῖν
- 3. Τα ρήματα σε -οῦν
- 4. Τα ρήματα σε -ίειν και -ύειν
- 5. Τα ρήματα σε -εύειν
- ΙΙ. Οι συμφωνόληκτοι ενεστώτες σε i ̯ o
- 1.Τα ρήματα σε *- n -i̯o-
- 2. Τα ρήματα σε - r -i̯o- και - l -i̯o-
- 3. Τα ρήματα σε -σσειν (αττ.-βοιωτ. -ττειν)
- 4. Τα ρήματα σε -ζειν
- Γενικά
- α) Τα ρήματα σε -ύζειν
- β) Τα ρήματα σε -άζειν
- γ) Τα ρήματα σε -ίζειν
- Γ. ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
- Γενικά
- Ριζικά ουσιαστικά
- Φωνηεντικά επιθήματα
- Ι. -ο- και -ᾱ-
- ΙΙ. -ιο- και -ιᾱ-
- ΙΙΙ. -εο-
- ΙV . - ι ̯ ᾰ
- V . -ευ-
- Ρινικά επιθήματα
- Ι. -μο-
- 1. Ουσιαστικά σε -μός,-τμός,-θμός,-σμός
- 2. Επίθετα σε -(σ)ιμος
- ΙΙ. - men -, - mon - (-μα -μην -μων)
- 1. Τα ουδέτερα σε -μα
- 2. Αρσενικά σε -μην και -μων
- ΙΙΙ. Άλλα επιθήματα σε n
- 1. -ων (-ωνος)
- 2. -ών (-ῶνος· ιων. -εών)
- Ι V . -νο-
- 1. Το απλό -(ᾰ)νο-
- 2. -εινός
- 3. Τα χρονικά επίθετα σε -ινός
- 4. Τα δηλωτικά ύλης επίθετα σε -ινος (-ίνεος)
- 5. -ῖνος (-ιᾱνός, -ηνός)
- 6. -συνος
- Υγρά επιθήματα
- Ι. Επιθήματα με l
- 1. Απλό -λο-,-αλο-,-ελο-,-ιλο-,-υλο-
- 2. -ᾱλός, -ηλός, -ωλός
- 3. Υποκοριστικό -υ(λ)λο-
- 4. -αλέος
- ΙΙ. Επιθήματα με r
- Επιθήματα με χειλικό χαρακτήρα
- Επιθήματα με οδοντικό κλειστό
- Ι. Το επίθημα - t - μαζί με τα nomina agentis με επίθημα -t- και το μετονοματικό -της
- 1. Τα nomina agentis με επίθημα με - t - (-τ-, -τήρ, -τωρ, -της)
- Σχετικά με την ιστορία των nomina agentis στους ιστορικούς χρόνους
- Τονισμός του -της
- 2. -τρος, -τρᾱ, -τρον
- 3. -τ ῐ́ , -τεί
- 4. Τα παράγωγα σε -της από ονόματα
- 5. -εντ-
- 6. -τᾱτ-, -τητ-
- ΙΙ. Το επίθημα - to - (μαζί με το -τέος)
- 1. Ουσιαστικά σε -τος, -τη, -τον
- 2. Επίθετα με -τος (-τέος)
- ΙΙΙ. - ti -
- ΙV. -τύ-
- V . Τα επιθήματα με d
- 1. Η καταγωγή του - d -
- 2. Τα ονόματα σε -αδ-, -ιδ-
- 3. Οι επεκτάσεις των -αδ-, -ιδ-: -άδιος, -ίδιος , -(ι)άδης, -ίδης, -ιδεύς, -ιδοῦς
- 4. -δόν- και -δανό-
- 5. -ώδης
- VI . Επιθήματα με το -θ- (-θρ-, -θλ-)
- Επιθήματα με υπερωικό κλειστό
- Ι. -ᾰκ- και -ᾱκ-
- ΙΙ. -ικός, -ιακός (-υκός)
- Η μορφή της αρκτικής συλλαβής του -(ι)κός:
- Η σημασία του -ικός :
- ΙΙΙ. -ίσκος, -ίσκη, -ίσκον
- Επιθήματα με - s -
- Παράρτημα
- Σημειώσεις
- Πίνακες και ευρετήρια
5. -ώδης
§ 388. Μολονότι το -ώδης είναι στην πραγματικότητα συνθετικό, μπορεί να εξεταστεί εδώ, επειδή ίσως ήδη στην ομηρική εποχή, σίγουρα όμως αμέσως μετά, γινόταν αισθητό ως επίθημα. Περιέχει το θέμα σε s για την 'οσμή', που κρύβεται στο λατ. odor και στο ὀσφραίνεσθαι (από το *ὀδσ-)· πρβ. § 140 και σχετικά με τη "συνθετική έκταση" § 118 . Έτσι π.χ. εὐώδης 'ευωδιαστός' (Όμ.), θυώδης 'που μυρίζει θυμίαμα (θύον)' (Όμ.), δυσώδης 'δύσοσμος' (κλασ.). Μόλις με το άπαξ λεγόμενο στον Όμηρο λυσσώδης 'μαινόμενος' (από το λύσσα 'πολεμικό μένος') αρχίζει η γενίκευση της σημασίας του από το 'αυτός που η μυρωδιά του θυμίζει κάτι' στο 'όμοιος ως προς τη γενική εντύπωση που δίνει', για να εξαπλωθεί πολύ μετά τον 5ο αιώνα. Σχετικά με αυτή τη σημασιολογική εξέλιξη πρβ. π.χ. Αριστοφ. Λυσ. 616 κεξ.:
ἤδη γὰρ ὄζειν ταδὶ πλειόνων
καὶ μειζόνων πραγμάτων μοι δοκεῖ
και το γερμανικό "das riecht nach Bestechung" ['μυρίζει δωροδοκία'], λατ. fraud - ulentus 'απατεώνας' (από το ol ē re 'μυρίζω') κτλ. [172] Επιπλέον το -ώδης απέκτησε την έννοια 'πλούσιος σε': οι ἀνθεμώδεις λειμῶνες 'λιβάδια με μυρωδιά λουλουδιών' (Αριστοφ. κ.ά.) είναι ακριβώς 'λιβάδια πλούσια σε λουλούδια'.
§ 389. Ο κύριος όγκος των αναλογικών παραδειγμάτων του -ώδης έχει ως βασική λέξη ένα ουσιαστικό, σύμφωνα με την προέλευσή του από το 'αυτός που έχει τη μυρωδιά κάποιου πράγματος'· πρβ. ακόμη καματώδης 'εξαντλητικός' (Ησίοδος) από το κάματος 'κούραση', ἑλκώδης 'γεμάτος έλκη' (Ευρ.) από το ουδ. ἕλκος 'πληγή', στομώδης 'που λέει καλά λόγια' (Σοφ.) από το στόμα, ἀνδρώδης 'ανδροπρεπής' (κλασ.) από το ἀνδρ- 'άντρας'.
Επιθετικές βάσεις είναι σπανιότερες:
εὐρώδης (Σοφ.) = εὐρύς 'πλατύς' (μπορεί να προέρχεται επίσης από το εὖρος),
ἀγρυπνώδης 'που μας κάνει να χάνουμε τον ύπνο μας (ἄγρυπνος)' (Ιπποκράτης) (πρβ. ὑπνώδης 'νυσταλέος' [κλασ.] από το ὕπνος).
Παράγωγα, που μπορούσαν να συσχετιστούν με ουσιαστικά και ταυτόχρονα με ρήματα, όπως φυσώδης 'ανεμώδης' (κλασ.) πλάι στο φῦσα 'πνοή' και στο φυσᾶν 'φυσώ', αποτέλεσαν γέφυρα προς τη μεταρηματική χρήση του -ώδης:
δακνώδης 'δηκτικός' (Γαληνός) από το δάκνειν 'δαγκώνω',
πρεπώδης 'πρέπων' (κλασ.) από το πρέπειν 'αρμόζω' (πρβ. τη σημασία 'ταιριαστός, πρέπων' στο δημώδης από το δῆμος και στο ἀνδρώδης από το ἀνδρ-).
172. Η παραγωγή του -ώδης από το -οειδής (π.χ. θεοειδής 'όμοιος με θεό' Όμ., πρβ. § 120) είναι αδύνατη, καθώς το -οει- συναιρείται σε -οι- (δηλοῖ κ.τ.ό.) και το -ειδής εκφράζει σχεδόν αποκλειστικά την ομοιότητα της εξωτερικής μορφής, ενώ το -ώδης την ομοιότητα της ουσίας. Μ' αυτό δεν ισχυριζόμαστε ότι ένα όψιμο -ώδης και -οειδής δεν μπορούσαν να θεωρηθούν ταυτόσημα· π.χ. στον Αριστοτέλη στην ίδια σελίδα απαντούν τα σκώληξ ᾠοειδής και σκ. ᾠώδης.