Skip to main content

Αρχαία ελληνική

O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική

O σχηματισμός των λέξεων στην αρχαία ελληνική

   

1. Τα nomina agentis με επίθημα με - t - (-τ-, -τήρ, -τωρ, -της)

§ 338. Στην παλιότερη ελληνική παράδοση η κανονική σχέση μεταξύ των διαφόρων επιθημάτων με - t -για nomina agentis είναι η ακόλουθη: τα απλά ρήματα σχηματίζουν -τήρ ή -τωρ, τα ονοματικά σύνθετα -της:

ἡγήτωρ 'οδηγός' - κυνηγέτης 'κυνηγός' [151]

βοτήρ 'βοσκός' - συβώτης 'χοιροβοσκός' (όλα στον Όμ.).

Τα ρήματα που είναι σύνθετα με προρηματικά συμβαδίζουν με τα απλά ή με τα ονοματικά σύνθετα: ο Όμηρος έχει ἐπιβήτωρ 'αναβάτης' αλλά παραιβάτης 'αυτός που στέκεται δίπλα, που πολεμάει στο άρμα'· έτσι το ἐπιβαίνειν μπορούσε να εξισωθεί ως ενιαία λέξη με το απλό, καθώς το ἐπι- είχε συνενωθεί με το ρήμα· αντίθετα, στο παραιβάτης το παραι- συνεχίζει να δίνει την αίσθηση του ορίζοντος μέλους του συνθέτου.

§ 339. Αυτή η διαφορά στη μεταχείριση των απλών και των ονοματικών συνθέτων βασίζεται στις προελληνικές συνθήκες και σχετίζεται συγχρόνως με τη δημιουργία του επιθήματος -της. Αυτό το ειδικά ελληνικό -της ανέλαβε ειδικότερα το ρόλο του σκέτου - t -, που ήδη στην ινδοευρωπαϊκή περίοδο μπορούσε να σχηματίζει ένα είδος προέκτασης του ριζικού ονόματος και, όπως αυτό, έδειχνε μια ιδιαίτερη προτίμηση -που δεν μπορούμε να την εξηγήσουμε περισσότερο- στα σύνθετα· πρβ. § 100 , καθώς και 62 και 102 . Έτσι το - ter - - tor -, το παλιό επίθημα των nomina agentis, βρισκόταν σε αντίθεση με το - t -, πρβ. λατ. sta - tor 'αγγελιοφόρος' - anti - sti - t - 'στέκομαι μπροστά', da - tor 'δωρητής' - sacer - d ō- t 'ιερέας', και αυτή η αντίθεση μεταφέρθηκε στα - ter - - tor -: -της.

§ 340. Όσον αφορά τις διαδικασίες που περιόριζαν ολοένα και περισσότερο το παλιό - t -στα ελληνικά, ορισμένα πράγματα παραμένουν σκοτεινά. Κατ' αρχήν, ασαφής είναι η δημιουργία του -της: την άποψη ότι αποτελεί αρσενικοποίηση αφηρημένων ουσιαστικών σε - t ā κατά τον τύπο νεανίας (§ 288) αντικρούουν πολλοί λόγοι, προπάντων το γεγονός ότι τα αφηρημένα σε - t ā (πρβ. § 366 κεξ.) είναι σπάνια στα ελληνικά και δεν χρησιμοποιούνται όπως το -της κατά κύριο λόγο στη σύνθεση και ως μεταρηματικό· ασφαλώς θετικά μπορούμε να διαπιστώσουμε μόνον ότι το -της είναι προέκταση του - t -, για την οποία τα γυμνής - γυμνήτης, πλάνης - πλανήτης, χερνής - χερνήτης 'μεροκαματιάρης' μπορούν να αποτελέσουν ιστορικά παραδείγματα, και η οποία παραλληλίζεται με άλλα συμφωνόληκτα επιθήματα όπως ιδίως τα πατρωνυμικά σε -δ- (δες § 384 σχετικά με το -ίδης). Η υποχώρηση του - t - έναντι του -της μπορεί να προκλήθηκε από τη γενικότερη προσπάθεια αποφυγής συμφωνόληκτων θεμάτων και από την ανάγκη εξίσωσης [152] με τον αριθμό συλλαβών του συσχετισμένου -τήρ -τωρ.

§ 341. Η αντίθεση - ter - - tor -: - t - -της αντικατοπτρίζεται ξεκάθαρα στους μετασχηματισμούς: από τα - ter - - tor - σχηματίζεται το -τήριος (§ 283), το -τειρα ή -τρια (§ 300), καθώς και το -τρίς (§ 382)· όσα στους ιστορικούς χρόνους σχετίζονται ως παράγωγα με το -της είναι αδύνατο να έχουν προέλθει όλα από ένα θέμα σε ᾱ, αποτελούν δηλαδή απόδειξη της προτεραιότητας του επιθήματος με - t -: -σιος (§ 284), -τις (§ 382)· μόνο που το -τεῖν [153] εμφανίζεται πολύ αργά, για να μπορεί να θεωρηθεί μαρτυρία για το - t - (πρβ. § 195).

Παραδείγματα αντιθετικών ζευγαριών:

ἐλατήριος 'διωκτικός' (Αισχύλ.) - βοηλασίη 'κλοπή βοδιών, διαρπαγή' (Όμ.)·

δότειρα 'χορηγός' (Ησίοδος) - ὀλβοδότις 'αυτή που χαρίζει ευτυχία' (Ορφ. Ύμν.), προδότις 'προδότρια' (κλασ.).

151. Η βάση αυτών των β΄ συνθετικών είναι μέχρι τα τέλη περίπου του 5ου αι. π.Χ. πάντα πρωτογενές ρήμα· μόλις αργότερα παρεισφρέουν και μετονοματικά: δημ-εραστής 'φίλος του λαού' (Πλάτωνας) σύμφωνα με την § 85, γι' αυτό χωρίς έκταση κατά τη σύνθεση (§ 118)!

152. Σχετικά με την ευρύτερη εξίσωση στην ιωνική-αττική δες § 345.

153. Στην περίπτωση του - ter - - tor - η ρηματική παραγωγή δεν είναι επιτακτική ανάγκη, καθώς παρήχθη άμεσα από ένα ρηματικό θέμα, ενώ ένα σύνθετο όπως το συβώτης έπρεπε είτε να χωριστεί στα συστατικά μέρη του σῦς βόσκειν είτε να σχηματίσει ένα παρασύνθετο· το δεύτερο είδος πήρε το πάνω χέρι, επειδή η γλωσσική εξέλιξη ευνοούσε τον αφηρημένο τρόπο έκφρασης.