Λεξικό της λαϊκής και της περιθωριακής γλώσσας
Εισαγωγή
Μέσα στις 50.000 περίπου λέξεις και φράσεις και στις 250.000 σημασίες περιλαμβάνονται η γλώσσα της λαϊκής - της αργκό - των μηχανόβιων - των ναρκωτικών - της φυλακής - του χαρτοπαιγνίου - του ποδοσφαίρου - του αθλητισμού - του στρατού - των ναυτικών - του καφενείου - των εργατών - των νηπίων - των εφημερίδων - της τηλεόρασης - της νεοαργκό που αποτελεί τη γλώσσα της νεολαίας και ιδίως, λέξεις και φράσεις της καθημερινής μας ζωής.
Το Λεξικό του Γεωργίου Κάτου είναι έργο ενός εμπειρικού θιασώτη και τεχνίτη της γλώσσας, ιδιαίτερα εκείνης των λαϊκών ανθρώπων. Πρόκειται για την περιεκτικότερη συλλογή τεκμηρίων αυθεντικού λόγου από όλο το φάσμα των ταπεινών γλωσσικών χρήσεων, με κύρια αρετή την πιστή και αναλυτική παράθεση δειγμάτων της πολύτιμης γλωσσικής παρακαταθήκης των απλών και των βασανισμένων ανθρώπων. Αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα των γνωστών λεξικών της ελληνικής.
Περιεχόμενα
Αναζήτηση
- χάρος, ο,
- ουσ. [<μσν. χάρος <αρχ. Χάρων]. 1. ο θάνατος προσωποποιημένος από το λαό, που τον θέλει με τη μορφή μαυροφορεμένου και κουκουλοφόρου καβαλάρη με το δρεπάνι (την κόσα) στο χέρι να παίρνει τις ψυχές των ανθρώπων και τις οδηγεί στον Άδη. (Λαϊκό τραγούδι: το χάρο τον αντάμωσαν πέντ’ έξι χασικλήδες, να το ρωτήσουν πώς περνούν στον Άδη οι μερακλήδες // χάρε με το δρεπάνι σου έμπα στο φτωχικό μου, μόνο το μνήμα το βαθύ θα γειάνει το χτικιό μου). 2. χαρακτηρισμός επικίνδυνου οδηγού αυτοκινήτου, είτε επειδή τρέχει πολύ είτε επειδή είναι ατζαμής: «μην του ξαναδώσεις τ’ αυτοκίνητό σου, γιατί είναι σκέτος χάρος». 3. μεταφορικό μέσο που λόγω της παλαιότητάς του ή της κακής συντήρησής του είναι πολύ επικίνδυνο για τους επιβάτες του: «δεν είσαι καλά που θα ταξιδέψω μ’ αυτόν το χάρο!». 4. κακάσχημος και δύστροπος άνθρωπος: «τόσο καλό και όμορφο κορίτσι, πού βρήκες αυτόν το χάρο και τον παντρεύτηκες;». (Ακολουθούν 25 φρ.)·
- γλίτωσα απ’ του χάρου τα δόντια, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ το χάρου το δρεπάνι·
- γλίτωσα απ’ του χάρου τα νύχια, βλ. συνηθέστ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι, σώθηκα την τελευταία στιγμή από θανάσιμο κίνδυνο: «ευτυχώς την τελευταία στιγμή έστριψα το τιμόνι όλο δεξιά και γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι, γιατί το φορτηγό πέρασε ξυστά απ’ τ’ αριστερά μου». Πρβλ.: Χάρε, με το δρεπάνι σου, έμπα στο φτωχικό μου, μόνο το μνήμα το βαθύ θα γιάνει το χτικιό μου (Λαϊκό τραγούδι)·
- γλίτωσα απ’ του χάρου το στόμα, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- δε φοβάται χάρο, είναι πολύ γενναίος, πολύ τολμηρός: «μπορεί να μη σου γεμίζει το μάτι, έτσι ήσυχο και πράο που τον βλέπεις, αλλά δε φοβάται χάρο». (Τραγούδι: ρε μάγκα, σε γουστάρω, δε φοβάται χάρο η Γιαλαλαού)·
- δεν τον βρίσκει ούτε ο χάρος, έχει εξαφανιστεί από όλα τα γνωστά στέκια και δεν μπορεί κανείς να βρει πού είναι: «έβαλε στο χέρι όλη την αγορά κι απ’ τη μέρα που εξαφανίστηκε, δεν τον βρίσκει ούτε ο χάρος»·
- είδα το χάρο με τα μάτια μου, διέτρεξα σοβαρότατο κίνδυνο να σκοτωθώ: «μόλις τούμπαρα μέσ’ στο χαντάκι, είδα το χάρο με τα μάτια μου». (Λαϊκό τραγούδι: παλεύω σαν το ναυαγό στη μαύρη καταιγίδα το Χάρο με τα μάτια μου πολλές φορές τον είδα)·
- κι όποιον πάρει ο χάρος, λέγεται στην περίπτωση που επιβάλλεται κάποια τιμωρία με άνωθεν εντολή στην τύχη και όχι κατ’ επιλογή, ή στην περίπτωση που κάποια επικίνδυνη ενέργεια μπορεί να βλάψει τυχαία τον οποιονδήποτε: «δόθηκε εντολή να κοπούν ορισμένες άδειες κι όποιον πάρει ο χάρος || όταν μέθυσε άρχισε να εκσφενδονίζει δεξιά αριστερά πιάτα και ποτήρια κι όποιον πάρει ο χάρος || χωρίς να έχει δίπλωμα οδηγού κάθισε μπροστά στο τιμόνι, έβαλε μπρος τ’ αυτοκίνητο κι όποιον πάρει ο χάρος». (Λαϊκό τραγούδι: είμαι άντρας κι έχω θάρρος άιντε, κι όποιον πάρει ο Χάρος!).Συνών. κι όποιον πάρει η μπάλα / κι όποιον πάρει η μπόρα / κι όποιον πάρει το ποτάμι·
- κόσμε ψεύτη, χάρο κλέφτη, η ζωή είναι μάταιη αφού κάποια στιγμή ξαφνικά μας παίρνει ο χάρος. Τις πιο πολλές φορές, της φρ. προτάσσεται το αχ και λέγεται ως αναστεναγμός·
- να πεθάνει ο χάρος! α. ευχή που ανταλλάσσεται μεταξύ αυτών που πίνουν τη στιγμή που σηκώνουν και τσουγκρίζουν τα ποτήρια τους. β. ακούγεται και ως τραγουδιστικό επιφών.·
- ξέφυγα απ’ του χάρου τα δόντια, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- ξέφυγα απ’ του χάρου τα νύχια, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- ξέφυγα απ’ του χάρου το δρεπάνι, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- ξέφυγα απ’ του χάρου το στόμα, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- παλεύει με το χάρο, χαροπαλεύει, ψυχορραγεί: «είναι μια βδομάδα τώρα που παλεύει με το χάρο κι οι γιατροί έχουν χάσει κάθε ελπίδα»·
- στέκεται από πάνω μου σαν το χάρο ή στέκεται σαν το χάρο από πάνω μου, βλ. φρ. στέκεται πάνω απ’ το κεφάλι μου σαν το χάρο·
- στέκεται πάνω απ’ το κεφάλι μου σαν το χάρο ή στέκεται πάνω απ’ το κεφάλι μου σαν χάρος ή στέκεται σαν το χάρο πάνω απ’ το κεφάλι μου ή στέκεται σαν χάρος πάνω απ’ το κεφάλι μου, στέκεται πάνω απ’ το κεφάλι μου την ώρα που κάνω κάτι και με παρακολουθεί καταπιεστικά: «κάθε φορά που ενημερώνω τα λογιστικά βιβλία, τ’ αφεντικό μου στέκεται πάνω απ’ το κεφάλι μου σαν το χάρο || κατά την ώρα του διαγωνίσματος ο επιτηρητής στεκόταν σαν το χάρο πάνω απ’ το κεφάλι μου»·
- σώθηκα απ’ του χάρου τα δόντια, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- σώθηκα απ’ του χάρου τα νύχια, βλ. συνηθέστ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- σώθηκα απ’ του χάρου το δρεπάνι, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- σώθηκα απ’ του χάρου το στόμα, βλ. φρ. γλίτωσα απ’ του χάρου το δρεπάνι·
- τον βλέπω σαν το χάρο, τον εχθρεύομαι, τον μισώ παράφορα: «δεν έρχομαι, αν είναι και ο τάδε, γιατί τον βλέπω σαν το χάρο»·
- τον βρήκε ο χάρος, πέθανε, σκοτώθηκε: «τριάντα χρονών παλικάρι και τον βρήκε ο χάρος!». (Λαϊκό τραγούδι: τα πουλιά τα βρίσκει ο χάρος στο φτερό, τα ελάφια όταν σκύβουν για νερό)·
- τον ξέχασε ο χάρος, είναι υπέργηρος: «δεν μπορείς να υπολογίσεις την ηλικία του, γιατί τον ξέχασε ο χάρος»·
- τον πήρε ο χάρος, πέθανε, σκοτώθηκε: «τον πήρε ο χάρος πάνω στο άνθος της ηλικίας του». (Λαϊκό τραγούδι: το πονεμένο μου κορμί βαρύ χτικιό το δέρνει, τρεις νύχτες τώρα ξεψυχώ κι ο χάρος δε με παίρνει).
- ουσ. [<μσν. χάρος <αρχ. Χάρων]. 1. ο θάνατος προσωποποιημένος από το λαό, που τον θέλει με τη μορφή μαυροφορεμένου και κουκουλοφόρου καβαλάρη με το δρεπάνι (την κόσα) στο χέρι να παίρνει τις ψυχές των ανθρώπων και τις οδηγεί στον Άδη. (Λαϊκό τραγούδι: το χάρο τον αντάμωσαν πέντ’ έξι χασικλήδες, να το ρωτήσουν πώς περνούν στον Άδη οι μερακλήδες // χάρε με το δρεπάνι σου έμπα στο φτωχικό μου, μόνο το μνήμα το βαθύ θα γειάνει το χτικιό μου). 2. χαρακτηρισμός επικίνδυνου οδηγού αυτοκινήτου, είτε επειδή τρέχει πολύ είτε επειδή είναι ατζαμής: «μην του ξαναδώσεις τ’ αυτοκίνητό σου, γιατί είναι σκέτος χάρος». 3. μεταφορικό μέσο που λόγω της παλαιότητάς του ή της κακής συντήρησής του είναι πολύ επικίνδυνο για τους επιβάτες του: «δεν είσαι καλά που θα ταξιδέψω μ’ αυτόν το χάρο!». 4. κακάσχημος και δύστροπος άνθρωπος: «τόσο καλό και όμορφο κορίτσι, πού βρήκες αυτόν το χάρο και τον παντρεύτηκες;». (Ακολουθούν 25 φρ.)·
Οδηγίες Αναζήτησης
Διπλό κλικ σε μία λέξη οδηγεί σε αναζήτηση με την επιλεγμένη λέξη. Αποτελεί βοηθητική λειτουργία ειδικότερα σε λέξεις που ακολουθούν συντομογραφίες π.χ. Βλ., Πβ., ΣΥΝ. ...
- Πεδίο Αναζήτηση
-
Στο πρώτο πεδίο μπορείτε να πληκτρολογήσετε μέρος του λήμματος, χρησιμοποιώντας τον αστερίσκο * για το υπόλοιπο.
Η επιλογή αυτή είναι χρήσιμη, όταν θέλετε να αναζητήσετε ομάδες λέξεων που περιέχουν το μόρφημα ή την ακολουθία χαρακτήρων που πληκτρολογείτε.
Παραδείγματα:- κρατ* (όλες οι λέξεις που αρχίζουν από «κρατ») : κράτος, κρατισμός, κρατώ κλπ.
- *κρατ* (όλες οι λέξεις που περιέχουν το «κρατ»): αισθησιοκράτης, αισθησιοκρατία, αιτιοκρατία κλπ.
- *ισμός (όλες οι λέξεις που λήγουν σε «ισμός»): ανιμισμός, κρατισμός, υλισμός κλπ.
- κ*ισμός (όλες οι λέξεις που αρχίζουν από «κ» και λήγουν σε «ισμός»): κλασικισμός, κομμουνισμός, κρατισμός κλπ
Παρατήρηση
Αν δε βάλετε καθόλου * το σύστημα τοποθετεί ένα * στο τέλος της λέξης. κρατ κρατ* - Ερμήνευμα / Σώμα κειμένων
Το πεδίο αυτό είναι ανοιχτό και σας επιτρέπει να εισαγάγετε έναν όρο, ο οποίος ανιχνεύεται στο σύνολο του λήμματος.
Υπόδειξη
Μη χρησιμοποιείτε ολόκληρες λέξεις, προτιμήστε το θέμα τους· π.χ. δώστε "πολεμ", αντί για "πόλεμος", "πολεμικός" κλπ.Η επιλογή αυτή είναι χρήσιμη, όταν θέλετε να αναζητήσετε ομάδες λέξεων που είναι εννοιολογικά συγγενείς.
- Παράδειγμα Χρήσης
Εδώ πληκτρολογείτε μια λέξη, η οποία περιμένετε να εμφανιστεί σε πρόταση που είναι παράδειγμα χρήσης του λήμματος.
Υπόδειξη
Μη χρησιμοποιείτε ολόκληρες λέξεις, προτιμήστε το θέμα τους· π.χ. δώστε "πολεμ", αντί για "πόλεμος", "πολεμικός" κλπ.- Γραμματική - Σύνταξη
Επιλέγετε τον επιθυμητό τρόπο σύνταξης της λέξης. Αυτό θα περιορίσει την αναζήτηση σε λέξεις που μία τουλάχιστον σημασία τους συντάσσεται με τον συγκεκριμένο τρόπο.
Για παράδειγμα, με την επιλογή «ως επίθετο» θα εμφανιστούν λήμματα που, ενώ ανήκουν σε άλλη γραμματική κατηγορία, χρησιμοποιούνται με τη σημασία επιθέτου και συντάσσονται αναλόγως.
- Επίπεδο Ύφους
Το μενού προεπιλογών που εμφανίζεται περιλαμβάνει διαφορετικά επίπεδα ύφους, τα οποία αφορούν είτε όλο το λήμμα είτε κάποια από τις σημασίες του, ώστε να επιλέξετε αυτό που σας ενδιαφέρει.
Για παράδειγμα, με την επιλογή «ειρωνικό», θα εμφανιστούν
- λήμματα που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά σε ειρωνικό επίπεδο ύφους
- λήμματα που μία τους σημασία χρησιμοποιείται σε ειρωνικό επίπεδο ύφους
- Σημασιολογικό πεδίο
Επιλέγετε το σημασιολογικό πεδίο στο οποίο ανήκει η σημασία ή κάποια από τις σημασίες του λήμματος. Η επιλογή αυτή είναι χρήσιμη, όταν θέλετε να ζητήσετε ομάδες λέξεων που σχετίζονται με κάποια θεματική περιοχή.
- Ετυμολογία
Εμφανίζεται ένα μενού προεπιλογών που περιλαμβάνει τις διάφορες ετυμολογικές κατηγορίες, ώστε να επιλέξετε αυτή που σας ενδιαφέρει.
- Τύπος Λήμματος
Εμφανίζεται ένα μενού προεπιλογών που περιλαμβάνει τις διάφορες γραμματικές κατηγορίες, ώστε να επιλέξετε το μέρος του λόγου που σας ενδιαφέρει.
- Χρήση
Επιλέγετε την επιθυμητή χρήση της λέξης. Αυτό θα περιορίσει την αναζήτηση σε λέξεις που μία τουλάχιστον σημασία τους έχει τη συγκεκριμένη χρήση.
Συντομογραφίες
Α
αγγλ. αγγλικός, -ή, -ό άγν. ετυμολ. άγνωστης ετυμολογίας αιτιατ. αιτιατική αιτιολογ. αιτιολογικός, -ή, -ό άκλ. άκλιτο αλβαν. αλβανικός, -ή, - ό αμερικ. αμερικανικός, -ή, -ό αμτβ. αμετάβατο αναφορ. αναφορικός, -ή, -ό αντίθ. αντίθετο αντων. αντωνυμία απαρέμφ. απαρέμφατο απρόσ. απρόσωπο αραβ. αραβικός, -ή, -ό αραβοτουρκ. αραβοτουρκικός, -ή, -ό αριθμ. αριθμός αρσ. αρσενικό αρχ. αρχαίος, -ία, -ιο αρχαϊστ. αρχαϊστικός, -ή, -ό Β
βενετ. βενετικός, -ή, -ό βλ. βλέπε βλ. και φρ. βλέπε και φράση βλ. συνηθέστ. βλέπε συνηθέστερο βλ. φρ. βλέπε φράση βλάχ. βλάχικος, -η, -ο βουλγαρ. βουλγαρικός, -ή, -ό βραζιλ. βραζιλιάνικος, -η, -ο Γ
γ΄ εν. πρόσ. τρίτο ενικό πρόσωπο γαλλ. γαλλικός, -ή, -ό γεν. γενική γενουατ. γενουατικός, -ή, -ό γερμαν. γερμανικός, -ή, -ό Δ
δεικ. δεικτικό δηλ. δηλαδή διεθν. διεθνής, διεθνώς δοτ. δοτική Ε
εβρ. εβραϊκός, -ή, -ό ειρων. ειρωνικά ελνστ. ελληνιστικός, -ή, -ό ενεστ. ενεστώτας ενν. εννοείται επέκτ. επέκταση επίθ. επίθετο επίρρ. επίρρημα επιφών. επιφώνημα επιφωνημ. επιφωνηματικός, -ή, -ό επών. επώνυμο εύχρ. εύχρηστος, -η, -ο εφημερ. εφημερίδα Θ
θηλ. θηλυκό Ι
ιαπων. ιαπωνικός, -ή, -ό ιδ. ιδίως ιδ. εύχρ. ιδίως εύχρηστο ινδ. ινδικός, -ή, -ό ιραν. ιρανικός, -ή, -ό ισπαν. ισπανικός, -ή, -ό ιταλ. ιταλικός, -ή, -ό Κ
κ. και κ.ά. και άλλα κ.λπ. και λοιπά κελτ. κελτικός, -ή, -ό κουτσοβλάχ. κουτσοβλάχικος, -η, -ο κυρ. κυρίως κυρ. εύχρ. κυρίως εύχρηστο κύρ. ό. κύριο όνομα Λ
λ. λέξη, λήμμα λατιν. λατινικός, -ή, -ό Μ
μαλαισ. μαλαισιανός, -ή, -ό μεγεθ. μεγεθυντικό μέλλ. μέλλοντας μέσ. μέσος, -η, -ο μόρ. μόριο μσν. μεσαιωνικός, -ή, -ό μτβ. μεταβατικό μτγν. μεταγενέστερος, -η, -ο μτφ. μεταφορικός, μεταφορικά μτχ. μετοχή Ν
νεότ. νεότερος, -η, -ο Ο
όν. όνομα ουγγρ. ουγγρικός, -ή, -ό ουδ. ουδέτερο ουσ. ουσιαστικό Π
π.χ. παραδείγματος χάριν παρακ. και παρακείμ. παρακείμενος παρατατ. παρατατικός περσ. περσικός, -ή, -ό πιθ. πιθανόν πληθ. και πλ. πληθυντικός πορτογαλ. πορτογαλικός, -ή, -ό πρβλ. παράβαλε πρόθ. πρόθεση πρόσ. πρόσωπο προστακτ. προστακτικός, -ή, -ό Ρ
ρ. ρήμα ρουμαν. ρουμανικός, -ή, -ό ρωσ. ρωσικός, -ή, -ό Σ
σερβ. σερβικός, -ή, -ό σκωπτ. σκωπτικά σλαβ. σλαβικός, -ή, -ό στερητ. στερητικό σύνδ. σύνδεσμος συνήθ. συνήθως συνηθέστ. συνηθέστερος, -η, -ο συνών. συνώνυμος, συνώνυμα Τ
τακτ. τακτικός, -ή, -ό τοπ. τοπικός, -ή, -ό τουρ. τουρκικός, -ή, -ό τουρκοπερσ. τουρκοπερσικός, -ή, -ό τσεχ. τσεχικός, -ή, -ό τσιγγ. τσιγγάνικος, -η, -ο Υ
υβριστ. υβριστικά υπερθετ. υπερθετικός υποκορ. υποκοριστικός, -ή, -ό υποτιμητ. υποτιμητικά υποχωρητ. υποχωρητικός, -ή, -ό Φ
φρ. φράση Χ
χρον. χρονικός
Ομάδα εργασίας
- Σχεδιασμός - Γενική Επιμέλεια
- Κ. Θεοδωρίδης, Ε. Μητρούση
- Σχεδιασμός φόρμας σύνταξης και ψηφιοποίησης
- Κ. Θεοδωρίδης, Ε. Μητρούση
- Φιλολογική επεξεργασία ηλεκτρονικών λημμάτων / τελικού κειμένου
- Ε. Μητρούση
- Φιλολογικές εργασίες για τη διαμόρφωση του ηλεκτρονικού περιβάλλοντος
- Ε. Μητρούση
- Ηλεκτρονική υλοποίηση
- Κ. Θεοδωρίδης