Λεξικό της λαϊκής και της περιθωριακής γλώσσας
Εισαγωγή
Μέσα στις 50.000 περίπου λέξεις και φράσεις και στις 250.000 σημασίες περιλαμβάνονται η γλώσσα της λαϊκής - της αργκό - των μηχανόβιων - των ναρκωτικών - της φυλακής - του χαρτοπαιγνίου - του ποδοσφαίρου - του αθλητισμού - του στρατού - των ναυτικών - του καφενείου - των εργατών - των νηπίων - των εφημερίδων - της τηλεόρασης - της νεοαργκό που αποτελεί τη γλώσσα της νεολαίας και ιδίως, λέξεις και φράσεις της καθημερινής μας ζωής.
Το Λεξικό του Γεωργίου Κάτου είναι έργο ενός εμπειρικού θιασώτη και τεχνίτη της γλώσσας, ιδιαίτερα εκείνης των λαϊκών ανθρώπων. Πρόκειται για την περιεκτικότερη συλλογή τεκμηρίων αυθεντικού λόγου από όλο το φάσμα των ταπεινών γλωσσικών χρήσεων, με κύρια αρετή την πιστή και αναλυτική παράθεση δειγμάτων της πολύτιμης γλωσσικής παρακαταθήκης των απλών και των βασανισμένων ανθρώπων. Αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα των γνωστών λεξικών της ελληνικής.
Περιεχόμενα
Αναζήτηση
- νοικοκύρης, ο,
- πλ. νοικοκύρηδες κ. νοικοκυραίοι, θηλ. νοικοκυρά, η, πλ. νοικοκυρές, οι, ουσ. [<μσν. νοικοκύρης <οἰκοκύρι(ο)ς]. 1. αυτός που διαχειρίζεται τα του βίου του ή τα του οίκου του με σύνεση και σωφροσύνη: «όλοι τον έχουν σε μεγάλη εκτίμηση, γιατί είναι πολύ καλός νοικοκύρης». 2. ο ιδιοκτήτης ενός σπιτιού, ο οικοδεσπότης, ο αρχηγός ενός σπιτιού, μιας οικογένειας: «έχω πέσει σε καλό νοικοκύρη και του δίνω το νοίκι, όποτε ευκολύνομαι || στο σπίτι μου μέσα νοικοκύρης είμαι εγώ και δε σηκώνω αντιρρήσεις». (Χριστουγεννιάτικα κάλαντα: σ’ αυτό το σπίτι που ’ρθαμε πέτρα να μη ραγίσει κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει και να μας καλοκαρδίσει // πάνω στο πατίνι με τα ρουλεμάν τρέλαινες τον κόσμο απ’ τη φασαρία. Οι νοικοκυραίοι φώναζαν αμάν. Λέγαν θα φωνάξουν την αστυνομία. Γέλαγε η Μαρία…(Λαϊκό τραγούδι). 3. αυτός που είναι κυρίαρχος του τόπου όπου ζει ή κύριος του χώρου όπου ζει και διαχειρίζεται: «ο Έλληνας εδώ και πολλά χρόνια προσπαθεί να γίνει ο νοικοκύρης του τόπου του || ένας είναι ο νοικοκύρης αυτού του εργοστασίου». (Λαϊκό τραγούδι: τ’ άλογο του καβαλάρη έχει ένα αφεντικό, στην καλύβα τη δική μου νοικοκύρης είμ’ εγώ)· βλ. και λ. νοικοκυρά. (Ακολουθούν 13 φρ.)·
- άπιαστος κλέφτης, καθάριος νοικοκύρης, ο ένοχος που δεν αποκαλύφθηκε, αντιμετωπίζεται, κυκλοφορεί σαν ένας τίμιος νοικοκύρης: «ακόμη δεν μπόρεσαν ν’ ανακαλύψουν αυτόν που έβαλε χέρι στο ταμείο της επιχείρησης. -Άπιαστος κλέφτης, καθάριος νοικοκύρης»·
- γίνομαι νοικοκύρης, αποκτώ περιουσία, γίνομαι ευκατάστατος: «πώς να μη γίνει νοικοκύρης, αφού από μικρό παιδί δουλεύει σαν το μαύρο!». (Δημοτικό τραγούδι: Βασίλη κάτσε φρόνιμα να γίνεις νοικοκύρης)·
- είναι νοικοκύρης, είναι συνετός, τακτικός σε κάθε υποχρέωσή του: «μ’ αρέσει αυτός ο άνθρωπος, γιατί είναι νοικοκύρης». (Λαϊκό τραγούδι: στην αγάπη ήμουν πάντα νοικοκύρης, μα σαν τα ’χασα μια μέρα, ο κακομοίρης, για τα σένανε σαν έμεινα μπατίρης, εσύ μου το ’στριψες αλά-γαλλικά, δίχως καρδιά, κάποια βραδιά)·
- κατά μάνα κατά κύρη, κατά γιο και νοικοκύρη, βλ. λ. μάνα·
- κλάνει ο νοικοκύρης, χέζει ο μουσαφίρης, όταν αυτός που είναι υπεύθυνος για κάτι δεν ενδιαφέρεται για τη σωστή τήρηση της ευπρέπειας και της τάξης, τότε επικρατεί γενική αναρχία, ασυδοσία: «άσε τα γλέντια και τα ξενύχτια και μην αφήνεις ανεξέλεγκτους τους υπαλλήλους σου, γιατί, κλάνει ο νοικοκύρης, χέζει ο μουσαφίρης». Συνών. όταν ο άρχοντας κλάνει, ο λαός το παρακάνει·
- νοικοκύρης άνθρωπος, που διαχειρίζεται τα του βίου του ή τα του οίκου του με σύνεση: «όλοι στη γειτονιά μας τον υπολήπτονται, γιατί είναι νοικοκύρης άνθρωπος»·
- ο Θεός αγαπάει τον κλέφτη, αγαπάει όμως και το νοικοκύρη, βλ. λ. Θεός·
- ο καλός ο νοικοκύρης ανοίγει την πόρτα με τον κώλο, χαρακτηρίζει τον οικογενειάρχη που είναι κουβαλητής: «αφού γυρνάς στο σπίτι σου μ’ άδεια χέρια μην κοκορεύεσαι πως είσαι καλός νοικοκύρης, γιατί ο καλός νοικοκύρης ανοίγει την πόρτα με τον κώλο». Από την εικόνα του ατόμου που είναι φορτωμένο με διάφορα ψώνια και σπρώχνει την πόρτα με τον κώλο του για να την ανοίξει·
- όσα ξέρει ο νοικοκύρης, δεν τα ξέρει ο κόσμος όλος, βλ. φρ. όσα ξέρει ο νοικοκύρης, δεν τα ξέρει ο μουσαφίρης·
- όσα ξέρει ο νοικοκύρης, δεν τα ξέρει ο μουσαφίρης, μόνο αυτός που ασχολείται σοβαρά με ένα πρόβλημα, με ένα ζήτημα ξέρει και τις πραγματικές δυσκολίες του, κατέχει τα μυστικά του·
- πεταμένο μου παιδί, νοικοκύρης του σπιτιού, βλ. λ. παιδί·
- τον έκανε νοικοκύρη, α. τον βοήθησε να πετύχει, να κάνει περιουσία: «με τα λεφτά που του ’δωσε ο φίλος του να συνεχίσει τη δουλειά του, τον έκανε νοικοκύρη, γιατί την έφερε σε πέρας και πρόκοψε». β. (ειρωνικά) του δημιούργησε μεγάλο πρόβλημα, ιδίως οικονομικό: «του δανείστηκε ένα μεγάλο ποσό και τον έκανε νοικοκύρη, γιατί την κοπάνησε στο εξωτερικό»·
- φωνάζει ο κλέφτης να φοβηθεί ο νοικοκύρης, βλ. λ. κλέφτης.
- πλ. νοικοκύρηδες κ. νοικοκυραίοι, θηλ. νοικοκυρά, η, πλ. νοικοκυρές, οι, ουσ. [<μσν. νοικοκύρης <οἰκοκύρι(ο)ς]. 1. αυτός που διαχειρίζεται τα του βίου του ή τα του οίκου του με σύνεση και σωφροσύνη: «όλοι τον έχουν σε μεγάλη εκτίμηση, γιατί είναι πολύ καλός νοικοκύρης». 2. ο ιδιοκτήτης ενός σπιτιού, ο οικοδεσπότης, ο αρχηγός ενός σπιτιού, μιας οικογένειας: «έχω πέσει σε καλό νοικοκύρη και του δίνω το νοίκι, όποτε ευκολύνομαι || στο σπίτι μου μέσα νοικοκύρης είμαι εγώ και δε σηκώνω αντιρρήσεις». (Χριστουγεννιάτικα κάλαντα: σ’ αυτό το σπίτι που ’ρθαμε πέτρα να μη ραγίσει κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρόνια να ζήσει και να μας καλοκαρδίσει // πάνω στο πατίνι με τα ρουλεμάν τρέλαινες τον κόσμο απ’ τη φασαρία. Οι νοικοκυραίοι φώναζαν αμάν. Λέγαν θα φωνάξουν την αστυνομία. Γέλαγε η Μαρία…(Λαϊκό τραγούδι). 3. αυτός που είναι κυρίαρχος του τόπου όπου ζει ή κύριος του χώρου όπου ζει και διαχειρίζεται: «ο Έλληνας εδώ και πολλά χρόνια προσπαθεί να γίνει ο νοικοκύρης του τόπου του || ένας είναι ο νοικοκύρης αυτού του εργοστασίου». (Λαϊκό τραγούδι: τ’ άλογο του καβαλάρη έχει ένα αφεντικό, στην καλύβα τη δική μου νοικοκύρης είμ’ εγώ)· βλ. και λ. νοικοκυρά. (Ακολουθούν 13 φρ.)·
Οδηγίες Αναζήτησης
Διπλό κλικ σε μία λέξη οδηγεί σε αναζήτηση με την επιλεγμένη λέξη. Αποτελεί βοηθητική λειτουργία ειδικότερα σε λέξεις που ακολουθούν συντομογραφίες π.χ. Βλ., Πβ., ΣΥΝ. ...
- Πεδίο Αναζήτηση
-
Στο πρώτο πεδίο μπορείτε να πληκτρολογήσετε μέρος του λήμματος, χρησιμοποιώντας τον αστερίσκο * για το υπόλοιπο.
Η επιλογή αυτή είναι χρήσιμη, όταν θέλετε να αναζητήσετε ομάδες λέξεων που περιέχουν το μόρφημα ή την ακολουθία χαρακτήρων που πληκτρολογείτε.
Παραδείγματα:- κρατ* (όλες οι λέξεις που αρχίζουν από «κρατ») : κράτος, κρατισμός, κρατώ κλπ.
- *κρατ* (όλες οι λέξεις που περιέχουν το «κρατ»): αισθησιοκράτης, αισθησιοκρατία, αιτιοκρατία κλπ.
- *ισμός (όλες οι λέξεις που λήγουν σε «ισμός»): ανιμισμός, κρατισμός, υλισμός κλπ.
- κ*ισμός (όλες οι λέξεις που αρχίζουν από «κ» και λήγουν σε «ισμός»): κλασικισμός, κομμουνισμός, κρατισμός κλπ
Παρατήρηση
Αν δε βάλετε καθόλου * το σύστημα τοποθετεί ένα * στο τέλος της λέξης. κρατ κρατ* - Ερμήνευμα / Σώμα κειμένων
Το πεδίο αυτό είναι ανοιχτό και σας επιτρέπει να εισαγάγετε έναν όρο, ο οποίος ανιχνεύεται στο σύνολο του λήμματος.
Υπόδειξη
Μη χρησιμοποιείτε ολόκληρες λέξεις, προτιμήστε το θέμα τους· π.χ. δώστε "πολεμ", αντί για "πόλεμος", "πολεμικός" κλπ.Η επιλογή αυτή είναι χρήσιμη, όταν θέλετε να αναζητήσετε ομάδες λέξεων που είναι εννοιολογικά συγγενείς.
- Παράδειγμα Χρήσης
Εδώ πληκτρολογείτε μια λέξη, η οποία περιμένετε να εμφανιστεί σε πρόταση που είναι παράδειγμα χρήσης του λήμματος.
Υπόδειξη
Μη χρησιμοποιείτε ολόκληρες λέξεις, προτιμήστε το θέμα τους· π.χ. δώστε "πολεμ", αντί για "πόλεμος", "πολεμικός" κλπ.- Γραμματική - Σύνταξη
Επιλέγετε τον επιθυμητό τρόπο σύνταξης της λέξης. Αυτό θα περιορίσει την αναζήτηση σε λέξεις που μία τουλάχιστον σημασία τους συντάσσεται με τον συγκεκριμένο τρόπο.
Για παράδειγμα, με την επιλογή «ως επίθετο» θα εμφανιστούν λήμματα που, ενώ ανήκουν σε άλλη γραμματική κατηγορία, χρησιμοποιούνται με τη σημασία επιθέτου και συντάσσονται αναλόγως.
- Επίπεδο Ύφους
Το μενού προεπιλογών που εμφανίζεται περιλαμβάνει διαφορετικά επίπεδα ύφους, τα οποία αφορούν είτε όλο το λήμμα είτε κάποια από τις σημασίες του, ώστε να επιλέξετε αυτό που σας ενδιαφέρει.
Για παράδειγμα, με την επιλογή «ειρωνικό», θα εμφανιστούν
- λήμματα που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά σε ειρωνικό επίπεδο ύφους
- λήμματα που μία τους σημασία χρησιμοποιείται σε ειρωνικό επίπεδο ύφους
- Σημασιολογικό πεδίο
Επιλέγετε το σημασιολογικό πεδίο στο οποίο ανήκει η σημασία ή κάποια από τις σημασίες του λήμματος. Η επιλογή αυτή είναι χρήσιμη, όταν θέλετε να ζητήσετε ομάδες λέξεων που σχετίζονται με κάποια θεματική περιοχή.
- Ετυμολογία
Εμφανίζεται ένα μενού προεπιλογών που περιλαμβάνει τις διάφορες ετυμολογικές κατηγορίες, ώστε να επιλέξετε αυτή που σας ενδιαφέρει.
- Τύπος Λήμματος
Εμφανίζεται ένα μενού προεπιλογών που περιλαμβάνει τις διάφορες γραμματικές κατηγορίες, ώστε να επιλέξετε το μέρος του λόγου που σας ενδιαφέρει.
- Χρήση
Επιλέγετε την επιθυμητή χρήση της λέξης. Αυτό θα περιορίσει την αναζήτηση σε λέξεις που μία τουλάχιστον σημασία τους έχει τη συγκεκριμένη χρήση.
Συντομογραφίες
Α
αγγλ. αγγλικός, -ή, -ό άγν. ετυμολ. άγνωστης ετυμολογίας αιτιατ. αιτιατική αιτιολογ. αιτιολογικός, -ή, -ό άκλ. άκλιτο αλβαν. αλβανικός, -ή, - ό αμερικ. αμερικανικός, -ή, -ό αμτβ. αμετάβατο αναφορ. αναφορικός, -ή, -ό αντίθ. αντίθετο αντων. αντωνυμία απαρέμφ. απαρέμφατο απρόσ. απρόσωπο αραβ. αραβικός, -ή, -ό αραβοτουρκ. αραβοτουρκικός, -ή, -ό αριθμ. αριθμός αρσ. αρσενικό αρχ. αρχαίος, -ία, -ιο αρχαϊστ. αρχαϊστικός, -ή, -ό Β
βενετ. βενετικός, -ή, -ό βλ. βλέπε βλ. και φρ. βλέπε και φράση βλ. συνηθέστ. βλέπε συνηθέστερο βλ. φρ. βλέπε φράση βλάχ. βλάχικος, -η, -ο βουλγαρ. βουλγαρικός, -ή, -ό βραζιλ. βραζιλιάνικος, -η, -ο Γ
γ΄ εν. πρόσ. τρίτο ενικό πρόσωπο γαλλ. γαλλικός, -ή, -ό γεν. γενική γενουατ. γενουατικός, -ή, -ό γερμαν. γερμανικός, -ή, -ό Δ
δεικ. δεικτικό δηλ. δηλαδή διεθν. διεθνής, διεθνώς δοτ. δοτική Ε
εβρ. εβραϊκός, -ή, -ό ειρων. ειρωνικά ελνστ. ελληνιστικός, -ή, -ό ενεστ. ενεστώτας ενν. εννοείται επέκτ. επέκταση επίθ. επίθετο επίρρ. επίρρημα επιφών. επιφώνημα επιφωνημ. επιφωνηματικός, -ή, -ό επών. επώνυμο εύχρ. εύχρηστος, -η, -ο εφημερ. εφημερίδα Θ
θηλ. θηλυκό Ι
ιαπων. ιαπωνικός, -ή, -ό ιδ. ιδίως ιδ. εύχρ. ιδίως εύχρηστο ινδ. ινδικός, -ή, -ό ιραν. ιρανικός, -ή, -ό ισπαν. ισπανικός, -ή, -ό ιταλ. ιταλικός, -ή, -ό Κ
κ. και κ.ά. και άλλα κ.λπ. και λοιπά κελτ. κελτικός, -ή, -ό κουτσοβλάχ. κουτσοβλάχικος, -η, -ο κυρ. κυρίως κυρ. εύχρ. κυρίως εύχρηστο κύρ. ό. κύριο όνομα Λ
λ. λέξη, λήμμα λατιν. λατινικός, -ή, -ό Μ
μαλαισ. μαλαισιανός, -ή, -ό μεγεθ. μεγεθυντικό μέλλ. μέλλοντας μέσ. μέσος, -η, -ο μόρ. μόριο μσν. μεσαιωνικός, -ή, -ό μτβ. μεταβατικό μτγν. μεταγενέστερος, -η, -ο μτφ. μεταφορικός, μεταφορικά μτχ. μετοχή Ν
νεότ. νεότερος, -η, -ο Ο
όν. όνομα ουγγρ. ουγγρικός, -ή, -ό ουδ. ουδέτερο ουσ. ουσιαστικό Π
π.χ. παραδείγματος χάριν παρακ. και παρακείμ. παρακείμενος παρατατ. παρατατικός περσ. περσικός, -ή, -ό πιθ. πιθανόν πληθ. και πλ. πληθυντικός πορτογαλ. πορτογαλικός, -ή, -ό πρβλ. παράβαλε πρόθ. πρόθεση πρόσ. πρόσωπο προστακτ. προστακτικός, -ή, -ό Ρ
ρ. ρήμα ρουμαν. ρουμανικός, -ή, -ό ρωσ. ρωσικός, -ή, -ό Σ
σερβ. σερβικός, -ή, -ό σκωπτ. σκωπτικά σλαβ. σλαβικός, -ή, -ό στερητ. στερητικό σύνδ. σύνδεσμος συνήθ. συνήθως συνηθέστ. συνηθέστερος, -η, -ο συνών. συνώνυμος, συνώνυμα Τ
τακτ. τακτικός, -ή, -ό τοπ. τοπικός, -ή, -ό τουρ. τουρκικός, -ή, -ό τουρκοπερσ. τουρκοπερσικός, -ή, -ό τσεχ. τσεχικός, -ή, -ό τσιγγ. τσιγγάνικος, -η, -ο Υ
υβριστ. υβριστικά υπερθετ. υπερθετικός υποκορ. υποκοριστικός, -ή, -ό υποτιμητ. υποτιμητικά υποχωρητ. υποχωρητικός, -ή, -ό Φ
φρ. φράση Χ
χρον. χρονικός
Ομάδα εργασίας
- Σχεδιασμός - Γενική Επιμέλεια
- Κ. Θεοδωρίδης, Ε. Μητρούση
- Σχεδιασμός φόρμας σύνταξης και ψηφιοποίησης
- Κ. Θεοδωρίδης, Ε. Μητρούση
- Φιλολογική επεξεργασία ηλεκτρονικών λημμάτων / τελικού κειμένου
- Ε. Μητρούση
- Φιλολογικές εργασίες για τη διαμόρφωση του ηλεκτρονικού περιβάλλοντος
- Ε. Μητρούση
- Ηλεκτρονική υλοποίηση
- Κ. Θεοδωρίδης