ΚΛΙΜΑΚΑ: Επίτομο μεγάλο

Το λεξικό βασίζεται (με μικρές αποκλίσεις) σε κείμενα της χριστιανικής γραμματείας από τον Κλήμεντα Ρώμης (1. αι. μ.Χ.) μέχρι το Θεόδωρο Στουδίτη (9. αι. μ.Χ.).

• Βασική στόχευσή του αποτελεί το θεολογικό και εκκλησιαστικό λεξιλόγιο των παραπάνω κειμένων. Αποτυπώνει, ωστόσο, και το γενικότερο λεξιλόγιό τους, στο βαθμό που αυτό δεν καλύπτεται από το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell-Scott-Jones.
• Στενή σχέση με το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell-Scott-Jones..
• Απουσιάζουν οι γραμματικές πληροφορίες (αναγράφεται μόνο το άρθρο των ουσιαστικών), ενώ σπανίως δίνεται ετυμολόγηση.
• Όπου είναι απαραίτητο, το σημασιολογικό τμήμα των λημμάτων περιέχει σημασίες περισσότερες της μιας και ιεραρχημένες με σαφήνεια.
• Παρατίθενται πλούσιες παραπομπές σε κείμενα.
• Περιέχονται κατάλογοι συγγραφέων/ κειμένων, πίνακες βραχυγραφιών και συμβόλων.

ΚΛΙΜΑΚΑ: Μεσαίο

• Καλύπτει λεξικογραφικά μία εξαιρετικά μακρά χρονική περίοδο (από τον 2. αι. π.Χ. ως το 11. αι. μ.Χ).
• Περιέχει πλούσια εισαγωγή με ποικίλες πληροφορίες σχετικά με την ελληνική γλώσσα και την ιστορία της.
• Τα λήμματα καταλαμβάνουν γενικά μικρή έκταση.
• Παρατίθενται πολλές παραπομπές σε κείμενα, λίγα όμως παραθέματα.
• Δίνονται γραμματικές και ετυμολογικές πληροφορίες.
• Περιέχεται πίνακας συγγραφέων/ κειμένων. Ωστόσο, η χρονολόγησή τους είναι ασαφής και λείπει συγκεντρωτικός πίνακας των βραχυγραφιών/ συμβόλων που χρησιμοποιούνται.
• Περιέχεται πλούσιο εκκλησιαστικό/ θεολογικό λεξιλόγιο.
• Εύχρηστο λεξικό, που στάθηκε πολύ δημοφιλές και γνώρισε πολλές ανατυπώσεις.

ΚΛΙΜΑΚΑ: Μεσαίο-Πολύτομο

• Στο λεξικό λημματογραφούνται λέξεις από κείμενα λογοτεχνικά και μη, όπως έγγραφα και κείμενα τεχνικών επιστημών, κυρίως του 9. αι έως 12. αι. Συμπεριλαμβάνονται, επίσης, λέξεις της όψιμης βυζαντινής ποίησης καθώς και λέξεις από πεζούς συγγραφείς του 14. και 15.αι.
• Μετά το κάθε λήμμα ακολουθεί το ερμήνευμα στα γερμανικά, παραπομπές και σε αρκετές περιπτώσεις παραθέματα από τα κείμενα. Στο τέλος του άρθρου δίνονται βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν την επιβίωση της λέξης ή πραγματολογικά στοιχεία-όταν ανήκει σε ειδικό λεξιλόγιο.
• Περιλαμβάνει όλες τις μεσαιωνικές λέξεις που δεν υπάρχουν στα λεξικά των Liddell-Scott (συμπεριλαμβανομένου και του συμπληρώματος) και Lampe, καλύπτοντας έτσι πολλά κενά στο πατερικό λεξιλόγιο κυρίως από αγιολογικά κείμενα του 4.αι έως 12.αι.
• Έχουν εκδοθεί ως τώρα 4 τόμοι (Α' τόμος, 1994, Δ' τόμος, 2001) που καλύπτουν τα γράμματα από α έως κώφευσις.

• Το λεξικό, το οποίο απευθύνεται σε αυτούς που επιθυμούν «προς τα ελληνικά γράμματα σπουδάζειν», είναι κατά το συγγραφέα του έργου «ου μόνον πασών των λέξεων ερμηνεία, αλλά και των ποιητών και ρητόρων εξήγησιν και διάνοιαν. Ου γαρ Λεξικόν μόνον, αλλά και πάσης της Ελλάδος φωνής υπομνήματα, αναγκαιότατα τοις προς τα γράμματα προσέχειν βουλομένοις...» (Αφιερωτική επιστολή «τω μεγαλοπρεπεστάτω τε και αιδεσιμοτάτω Ιουλίω Καρδιναλίω των Μεδίκων».)
• Περιλαμβάνει κυρίως λέξεις της αρχαίας και ελληνιστικής εποχής, αλλά και λέξεις της μεσαιωνικής περιόδου. Βασίζεται σε κείμενα, από τα οποία ο συγγραφέας του Λεξικού αποθησαύρισε τις λέξεις (πολλώ τε συν πόνω και πλείστη επιμελεία εκ πολλών και διαφόρων βιβλίων) χωρίς όμως κατά κανόνα αναφορά της πηγής.
• Μετά τα λήμματα, το οποία είναι καταταγμένα με αλφαβητική σειρά και σε συνεχόμενους στίχους, ακολουθεί το ερμήνευμα σε καθαρεύουσα.
• Αποτελεί ένα από τα πρώτα λεξικά, στα οποία υπάρχουν καταγεγραμμένες λέξεις της πρωτονεοελληνικής γλώσσας.

• Πρόκειται για ένα λεξικό που περιλαμβάνει στρατιωτικούς όρους (ανατολικής προέλευσης) μετά την εποχή του Ιουστινιανού, αλλά και λέξεις του καθημερινού λεξιλογίου της υστερομεσαιωνικής εποχής.
• Μετά την εισαγωγή, όπου εξηγείται ο σκοπός του λεξικού, ακολουθεί αλφαβητική καταγραφή όλων των λημμάτων του λεξικού.
• Στα αναπτυγμένα βασικά λήμματα του λεξικού, τα οποία καταγράφονται αλφαβητικά με κεφαλαία, δίνεται η βιβλιογραφική πηγή από όπου ο συγγραφέας βρήκε τη λέξη καθώς και η ερμηνεία της.
• Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμη το ότι στο τέλος του λεξικού υπάρχει Iindex Auctorum Nondum Editorum καθώς και κατάλογος ονομάτων και πραγμάτων με παραπομπές στις σελίδες που απαντούν.

ΚΛΙΜΑΚΑ: Mεσαίο

• Ο συγγραφέας στηρίχτηκε σε κείμενα πριν από την Άλωση, ακόμη και σε κάποια ανέκδοτα ως την εποχή εκείνη.
• Δεν υπάρχει αυστηρή συστηματοποίηση στον τρόπο επιλογής των λημματικών λέξεων (συχνά τη θέση της λημματικής λέξης καταλαμβάνουν συσσωρευμένοι συγγενικοί τύποι).
• Δίνεται ένα ερμήνευμα για κάθε λήμμα.
• Δε δίνονται γραμματικές πληροφορίες.
• Παρατίθενται παραπομπές (με διαβαθμίσεις πληρότητας) σε κείμενα, καθώς και παραθέματα.
• Περιλαμβάνονται πολλά λήμματα σχετικά με αξιώματα της αυλής, της εκκλησίας, του στρατού.
• Περιέχονται κατάλογοι συγγραφέων/ έργων καθώς και όλων των αξιομνημόνευτων πραγμάτων που βρίσκονται στις σελίδες του λεξικού.

ΚΛΙΜΑΚΑ: Μικρό

• Πρόκειται για ιταλο-ελληνικό λεξικό με τα ιταλικά λήμματα καταταγμένα αλφαβητικά και με τα ερμηνεύματα τους στη δημώδη ελληνική.
• Πριν από το κυρίως λεξικό προηγείται εισαγωγή με στοιχεία φωνητικής της ελληνικής της εποχής καθώς και της γραμματικής της (κλίση ουσιαστικών, επιθέτων, αντωνυμιών)· και αυτό δεν είναι τυχαίο καθώς το λεξικό απευθύνεται σε Ιταλούς που θέλουν να μάθουν ή μαθαίνουν ελληνικά.
• Μετά το ιταλικό λήμμα ακολουθεί το ερμήνευμα στα ελληνικά με δήλωση της γραμματικής του κατηγορίας (το σχετικό άρθρο, όταν πρόκειται για ουσιαστικό, τις καταλήξεις στα τρία γένη , όταν πρόκειται για επίθετο, ενώ στα ρήματα δίνεται το πρώτο, δεύτερο πρόσωπο ενικού, το τρίτο πληθυντικού καθώς και η κατάληξη του αορίστου).
• Ενδιαφέρον ακόμη παρουσιάζει το γεγονός ότι στο ερμήνευμα συνήθως δίνονται συνώνυμα της ελληνικής λέξης καθώς και η φωνητική τους καταγραφή με λατινικούς χαρακτήρες, π.χ.

Parlare. μιλώ, είς, ούν, ησα. milo, is, un, isa, λαλώ, lalo

ΚΛΙΜΑΚΑ: Μεσαίο

• Το λεξικό αποτελείται από δύο βασικά μέρη. Στο πρώτο μέρος (λατινοελληνικό λεξικό), τα λήμματα αποτελούν οι αλφαβητικά καταταγμένες λατινικές λέξεις με ερμηνεύματα στα ρωμαίκα (λόγια ελληνική ανάμεικτη με δημώδη στοιχεία) και αρχαία ελληνικά. Στο δεύτερο μέρος ακολουθείται η αντίστροφη πορεία: τα λήμματα είναι στα ρωμαίκα, χωρίς κάποια ένδειξη της γραμματικής τους κατηγορίας, και ακολουθούν τα ερμηνεύματα τους στα αρχαία ελληνικά και λατινικά.
• Το λημματολόγιό του βασίζεται στο λεξικό του Germano, τον οποίο, αν και ο συγγραφέας δεν αναφέρει, φαίνεται ότι γνώριζε (Pernot H., Girolano Germano, Grammaire et Vocabulaire du Grec Vulgaire, Paris 1907, 26-39).
• Μετά τη σελίδα τίτλου και τον πρόλογο, όπου ο Portius απευθύνεται «τω εξοχώτατω άρχοντι Αρμάνδω τω Καρδινάλι, δούκα του Ρικελίου» στα λατινικά και ελληνικά (σσ. 2 και 3) ακολουθεί (σ. 4) το κυρίως λεξικό.
• Κάθε σελίδα περιλαμβάνει τρεις στήλες. Στη πρώτη καταχωρούνται οι λατινικές λέξεις, στη δεύτερη τα ερμηνεύματά τους στα ρωμαίκα ενώ στη τρίτη στα αρχαία ελληνικά, π.χ.

A et ab. Από. Από, υπό, εξ, εκ, παρά.

Abacium. ταυλί, σανίδι. αβάκιον.

Abacus. Σκαμνί, αρμάρι. άβαξ, άβακος.

• Στο δεύτερο μέρος καταχωρούνται στην πρώτη στήλη τα ρωμαίκα, στη δεύτερη τα αρχαία ελληνικά και στην τρίτη τα λατινικά.
• Σύμφωνα με τον Κ. Ν., Σάθα (Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα 1868, 52). «Το πόνημα του Πορκίου, όν αληθώς προϊόν και μελέτης επιμόνου, και πολυμαθείας εξόχου, και κρίσεως ου της τυχούσης, έν μόνον ελάττωμα έχει ότι δηλαδή ο συγγραφέας μονομερώς μελετήσας το εν ελληνικαίς νήσοις καθωμιλημένον ιδίωμα, παρησείγαγεν απειρίαν βαρβάρων και πρωτάκουστων λέξεων μη εννοουμένων υπό πάντων των Ελλήνων, μη τηρήσας άμα και την μέθοδον της αλφαβητικής κατατάξεως».

ΚΛΙΜΑΚΑ: Επίτομο μεγάλο

• Μνημειώδες έργο, που αποτελεί σημείο αναφοράς για τη μεσαιωνική λεξικογραφία και γλώσσα ακόμη και στις μέρες μας.
• Στις σελίδες του περιέχεται πλούτος λημμάτων και πραγματολογικών πληροφοριών σχετικά με το βυζαντινό κόσμο.
• Περιέχεται πλούσια εισαγωγή, πληθώρα πινάκων, παραρτήματα, καθώς και η Γραμματική της Ελληνικής του S. Portius.
• Δίνεται, όπου είναι δυνατόν, χρονολόγηση των κειμένων που χρησιμοποιήθηκαν, ενώ σ' αυτά περιλαμβάνονται και κείμενα ανέκδοτα ακόμη ως την εποχή της εκπόνησής του.
• Δίνεται μόνο ένα ερμήνευμα, και, σπανίως, και ετυμολογικές πληροφορίες, ενώ απουσιάζουν οι γραμματικές πληροφορίες για τη λημματική λέξη.
• Παρατίθενται πλούσια παραθέματα και παραπομπές σε κείμενα.
• Παρατηρείται κάποιος βαθμός αταξίας στην οργάνωση των λημμάτων, καθώς στο εσωτερικό τους συσσωρεύονται συχνά πολλοί συγγενικοί τύποι (συνώνυμα, ομόρριζα) της λημματικής λέξης, χωρίς μάλιστα να υπάρχουν πάντα τα απαραίτητα παραπεμπτικά λήμματα.
• Η χρήση του λεξικού δυσχεραίνεται από το άβολο σχήμα της έκδοσης και την συχνότατη χρήση παλαιογραφικών σημείων.

ΚΛΙΜΑΚΑ: Μεσαίο

• Το λεξικό, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1709 στο Παρίσι, αποτελείται από δύο τμήματα. Το πρώτο τμήμα αποτελεί το ελληνο-ιταλικό λεξικό με λήμματα ελληνικές λέξεις (ρωμαικά) και ερμηνεύματα στα ιταλικά, ενώ το δεύτερο, το ιταλο-ελληνικό, ακολουθεί την αντίστροφη πορεία.
• Το λημματολόγιο περιλαμβάνει, όπως διατυπώνεται στον πρόλογό του, «όλες τις λέξεις οραμάι της ρωμαίκήςκαι της φράγκικης γλώσσας και μάλιστα τις ιδιολεξίες γενικού λεξιλογίου ελληνικές δημώδεις και λόγιες και δάνειες κυρίως από ιταλικά και βενετικά (φραγκικές) και ιδιολεξίες. Δεύτερον, άλλες πολλές ελληνικές λέξεις, μάλιστα εκείνες οπού εγγίζουν της Γραμματικής, τηςφιλοσοφίας και της θεολογίας».
• Το κάθε λήμμα αποτελείται από δύο βασικά τμήματα: το μορφολογικό και το σημασιολογικό. Στο μορφολογικό δηλώνεται το λήμμα, σπάνια τύποι του λήμματος, καθώς και μορφολογικού τύπου πληροφορίες, ενώ στο σημασιολογικό τμήμα το ερμήνευμα δίνεται με συνώνυμες λέξεις στα ιταλικά στο ελληνο-ιταλικό ή στα ελληνικά στο ιταλο-ελληνικό.
• Πρόκειται για την πρώτη συστηματική λεξικογραφική εργασία με παραπεμπτικά λήμματα, μορφολογικές και τυπολογικές πληροφορίες για το λήμμα καθώς και συνώνυμα και φράσεις και εκφράσεις.

G. W. H. Lampe,
A Patristic Greek lexicon, Oxford, Clarendon Press, 1961

1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

α' έκδοση: Lampe^[1] G. W. H., A Patristic Greek Lexicon, Oxford, Clarendon Press, 1961 (κυκλοφόρησε σε πέντε τεύχη, που δημοσιεύτηκαν από το 1961 ως το 1968).

Το λεξικό^[2] γνώρισε αρκετές ανατυπώσεις. Η παρούσα περιγραφή είναι βασισμένη στην ανατύπωση του 1995. (Lampe, G. W. H., A Patristic Greek Lexicon, Oxford; New York: Clarendon Press, 1961, 1995 printing.)

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Το λεξικό ξεκινά με την πλήρη σελίδα τίτλου και στην επόμενη δίνονται πληροφορίες που αφορούν τον εκδοτικό οίκο. Μετά από τρεις λευκές σελίδες υπάρχει μία σελίδα που περιέχει τον τίτλο του λεξικού σε συντομία, ακόμη μία λευκή και στη συνέχεια ακολουθεί ο Πρόλογος στα αγγλικά (PREFACE, σσ. v-x). Σ' αυτόν σχολιάζονται συνοπτικά το ιστορικό της δημιουργίας του λεξικού και οι αρχές που ακολουθήθηκαν στη σύνταξή του.

Στις σελίδες xi-xliii δίνεται ο κατάλογος των συγγραφέων και των έργων τους που χρησιμοποιήθηκαν (AUTHORS AND WORKS). Όπως εξηγείται στον Πρόλογο, πρόκειται για πατερικά κείμενα (στα ελληνικά) συγγραφέων από τον Κλήμεντα Ρώμης (1. αι. μ.Χ.) ως το Θεόδωρο Στουδίτη (ob. 826) (π.χ. Athanasius Alexandrinus, Joannes Chrysostomus, Clemens Alexandrinus, Joannes Damascenus, Origenes, Maximus Confessor, αλλά και Concilia, Martyrum Acta, Liturgiae et Ritualia κλπ. ‒ ωστόσο, υπάρχουν και κάποιοι λίγοι μεταγενέστεροι συγγραφείς, π.χ. Nicephorus Uranus, 10. αι. μ.Χ.). Επίσης, περιλαμβάνονται κατ' εξαίρεση και λίγα προχριστιανικά έργα (π.χ. Psalmi Salomonis, Testaments of the XII Patriarchs), όπως επίσης και το έργο Christus Patiens^[3]. (Εκτός του πεδίου ερεύνης του λεξικού βρίσκεται ωστόσο η γλώσσα των βιβλίων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης)^[4]. Η συγκεκριμένη χρονική οριοθέτηση προτιμήθηκε, όπως επεξηγείται, γιατί αυτή ήταν η κρίσιμη περίοδος διαμόρφωσης της χριστιανικής σκέψης και των θεσμών της χριστιανικής Εκκλησίας.

Στην επόμενη σελίδα υπάρχουν οι βραχυγραφίες που χρησιμοποιούνται για τα βιβλία της Βίβλου (ABBREVIATIONS OF BOOKS OF THE BIBLE), καθώς και ένας πίνακας έργων στα οποία γίνεται μέσα στο λεξικό παραπομπή μόνο με το όνομα του εκδότη τους (WORKS CITED BY EDITOR'S NAME ALONE). Έπειτα δίνεται κατάλογος των περιοδικών και των επιστημονικών έργων, στα οποία γίνεται παραπομπή με τον τίτλο τους (LIST OF PERIODICALS AND WORKS CITED BY THEIR TITLE). Ο κατάλογος αυτός περιλαμβάνει και συλλογές χριστιανικών παπύρων και επιγραφών που χρησιμοποιήθηκαν στη σύνταξη του λεξικού.

Ακολουθεί ο γενικός κατάλογος βραχυγραφιών (GENERAL ABBREVIATIONS) και ο κατάλογος των συμβόλων που χρησιμοποιούνται στο λεξικό (SIGNS, ETC.).

Μετά από μία λευκή σελίδα ξεκινά το γράμμα Α. Συνολικά, το κύριο σώμα του λεξικού καταλαμβάνει τις σσ. 1-1557. Κάθε καινούργιο γράμμα συνεχίζει στην ίδια σελίδα όπου τελείωσε το προηγούμενο. Κάθε σελίδα είναι χωρισμένη σε δύο στήλες. Υπάρχουν κεφαλίδες με το πρώτο και το τελευταίο λήμμα κάθε σελίδας.

Ακολουθούν οι προσθήκες και διορθώσεις (ADDENDA ET CORRIGENDA). Πρόκειται για προσθήκες και διορθώσεις στον κατάλογο των συγγραφέων-έργων, των περιοδικών-επιστημονικών έργων, των γενικών βραχυγραφιών καθώς και στα λήμματα του λεξικού.

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Τα λήμματα είναι καταταγμένα με αλφαβητική σειρά.

Το λεξιλόγιο που περιέχεται είναι σε μεγάλο ποσοστό θεολογικού και εκκλησιαστικού χαρακτήρα, π.χ. λ. άμβων, ο, λ. ομοούσιος, λ. υπόστασις, η) [Όπως εξάλλου δηλώνεται στον πρόλογο, το λεξικό είναι πρωτίστως θεολογικό.^[5]]. Περιλαμβάνονται, ωστόσο, και λέξεις μη θεολογικού περιεχομένου, π.χ. λ. κονιορτός, ο, λ. μέχρι, λ. ομφάκινος.

Μεγάλο μέρος των λημμάτων είναι σημαδεμένα με αστερίσκο, π.χ. λ. *φαρμακολύτρια, η, λ. *λαμπροφορία, η, λ. *ανεξουσίως. Πρόκειται για λήμματα που δεν περιλαμβάνονται στο αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell Scott-Jones.

Άλλα λήμματα είναι σημαδεμένα με έναν αστερίσκο μέσα σε παρένθεση, π.χ. λ. [*]γυναικοτραφής, λ. [*]κρεοπωλείον, το. Πρόκειται για λέξεις που εμφανίζονται με διαφορετική μορφή στο λεξικό Liddell-Scott-Jones (π.χ. στις συγκεκριμένες περιπτώσεις ως: γυναικότροφος, κρεοπώλιον).

Τέλος, υπάρχει και μικρός αριθμός λημμάτων που είναι σημαδεμένα με το σύμβολο της παραγράφου. Είναι λήμματα που εμφανίζονται και στο λεξικό Liddell-Scott-Jones αλλά με αρκετά διαφορετική σημασία, π.χ. λ. §ευψυχία, η, λ. §μεγαρίζω.

Σε κάποιες περιπτώσεις τη θέση της λημματικής λέξης την καταλαμβάνουν περισσότεροι του ενός εναλλακτικοί τύποι, π.χ. λ. ανίστημι (ανιστάνω, ανιστάω), λ. λεπτομέρεια (-ία), η, λ. *τρακτάτον, το (τρακτάτος, ο), λ. παραρριπτέω (παραρρίπτω).

Περιέχονται και πολύ λίγα κύρια ονόματα (π.χ. λ. *Αδάμ, ο, λ. *Ηλίας, ο, λ. *Καμπάδοκες, οι) και τοπωνύμια (π.χ. λ. Ελαιών, ο, λ. *Ιεροσόλυμα, τα, Ιερουσαλήμ, η).

Υπάρχουν αρκετά παραπεμπτικά λήμματα, π.χ. λ. [*]λεωπλάνος, λ. [*]μετάλειψις, η, λ. *πατριπροβλήτως, λ. πατροσύνη, η.

Τα επιρρήματα αποτελούν ξεχωριστό λήμμα, π.χ. λ. *εκθέσμως, λ. μεγαλοφυώς.

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Κάθε άρθρο του λεξικού ξεκινά με τη λημματική λέξη γραμμένη με μικρά γράμματα και έντονους όρθιους χαρακτήρες. Ακολουθεί με μικρά πλάγια γράμματα το ερμήνευμα δοσμένο στα αγγλικά, το οποίο κατά κανόνα υποστηρίζεται από παράθεμα (με πλάγια γράμματα) και παραπομπή σε κάποιο πατερικό κείμενο, π.χ.

οφείλημα, το, that which is owed, hence duty το ο. του γάμου, την παιδοποιίαν Clem. str. 3.18 (p. 246.7; M.8.1212A).

Τα παραθέματα και οι παραπομπές μπορεί να είναι περισσότερα του ενός (π.χ. λ. *κατηχητής, ο, λ.προένειμι), ενώ δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις όπου απουσιάζει το παράθεμα και υπάρχει μόνο παραπομπή (π.χ. λ. ευποίκιλος, λ. μετριολογέω). Τα παραθέματα είναι συνοπτικά αλλά διαφωτιστικά.

Το ερμήνευμα δίνεται στα αγγλικά. Πολύ συχνά δίνονται ιεραρχημένες περισσότερες από μία σημασίες, π.χ.

παραλαλέω, 1. talk mistakenly, Epiph.haer.66.48 (p.85.22; M.42.101C); Chrys. hom.24.1 in Heb. (12.219D); 2. talk to deceive, Epiph.haer. 21.6. (p.245.14; M.41.293D).

Όταν μάλιστα πρόκειται για λέξη με ιδιαίτερο βάρος για τη χριστιανική διδασκαλία ή για τη ζωή της εκκλησίας καταδεικνύονται οι διαφοροποιήσεις στη σημασία της στη χριστολογία, την εκκλησιολογία κ.ο.κ., π.χ.

*θελητικός, possessing the faculty of will, willing, purposive;

A. of men as rational beings possessing the faculty of will productive of either good or evil desires, being itself morally neutral….

B. of God; 1. ref. providence… 2. of God's power of willing, productive of many patric. acts of will…

C. Christol.; 1. of doctrine of one will… 2. of doctrine of two wills…

Μερικές φορές για ερμήνευμα δίνεται κάποιο συνώνυμο της λημματικής λέξης με το σύμβολο της ισότητας, π.χ. λ. *μαργάρεος, ο, = μαργαρίτης… ή, συνηθέστερα, δίνεται συνδυασμός συνωνύμου και ορισμού, π.χ. λ. *ρωστέω, = έρρωμαι, be in good health… (το συνώνυμο είτε υπάρχει στο λεξικό είτε θα πρέπει ο αναγνώστης να το αναζητήσει σε κάποιο αρχαιοελληνικο λεξικό).

Όταν υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με το ερμήνευμα, αυτή δηλώνεται, π.χ. λ. *ναΐς, ?populous… , λ. *δερμακατούδιον, το, ?garment of cat's fur…

Γραμματικές πληροφορίες για τη λημματική λέξη δεν παρέχονται παρά μόνο στην περίπτωση των ουσιαστικών, όπου παρατίθεται το άρθρο (από το οποίο γίνεται φανερό το γένος της λέξης), π.χ. λ. εικονογραφία, η, λ. ήθος, το. Οι εξαιρέσεις είναι σπάνιες, π.χ. στο λ. [*]Γελώ, η, δίνονται σε αγκύλες η κατάληξη της γενικής ενικού και της ονομαστικής πληθυντικού ([-ούς, plur. -ούδες ]), στο λ. παις, ο, περικλείεται εντός παρενθέσεως και η αιτιατική ενικού παιν.

Ετυμολογικές πληροφορίες δεν περιέχονται στο λήμμα παρά σε σπάνιες περιπτώσεις, π.χ. λ. λέντιον, το, (= Lat. linteum)…, λ. τόγα, η, (Lat.) toga...

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Το λεξικό είναι βασισμένο σε πατερικά κείμενα από τον Κλήμεντα Ρώμης ως το Θεόδωρο Στουδίτη περίπου και πρωταρχικός του στόχος είναι η αποτύπωση του θεολογικού και εκκλησιαστικού λεξιλογίου τους.^[6]. Αποτυπώνεται επίσης το γενικότερο λεξιλόγιο των έργων αυτών στο βαθμό που δεν καλύπτεται από το μνημειώδες αρχαιοελληνικό λεξικό Liddell-Scott (με το τελευταίο, άλλωστε, λεξικό βρίσκεται σε στενή επικοινωνία^[7]). Τους δύο αυτούς στόχους κατορθώνει να τους συνδυάσει με μεγάλη επιτυχία, στα πλαίσια ενός εύχρηστου και συνοπτικού έργου.

Καλύπτει λεξικογραφικά μια μακρά χρονική περίοδο και, εξαιτίας της συγκεκριμένης χρονικής οριοθέτησης που έχει επιλεγεί, στέκεται μεταξύ δύο ανισομερών από άποψη λεξικογραφικής χαρτογράφησης περιόδων της ελληνικής γλώσσας. Γεφυρώνει δηλαδή την πιο «τυχερή», από άποψη λεξικογραφικού ενδιαφέροντος, εποχή των κλασικών/ ελληνιστικών χρόνων με την όχι τόσο λεξικογραφικά ευνοημένη μεσαιωνική και αποτελεί ιδιαίτερα χρήσιμο βιβλίο αναφοράς για την περίοδο του πρώιμου Μεσαίωνα.

Το λεξικό αποτελεί οπωσδήποτε χρησιμότατο βοήθημα για το θεολόγο-μελετητή πατερικών κειμένων. Ο μη θεολόγος αναγνώστης δε θα βρει λέξεις από πολλά άλλα και ποίκιλα σημασιολογικά πεδία ούτε όλες τις γραμματικές πληροφορίες που ίσως ήθελε. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η χρησιμότητα του έργου εξαντλείται σ' ένα κοινό θεολόγων. Αφενός, περιέχει και μη θεολογικό λεξιλόγιο· αφετέρου, κανείς δεν πρέπει να παραβλέπει το γεγονός πως τα διάφορα θεολογικά προβλήματα απασχόλησαν έντονα τη βυζαντινή σκέψη γενικότερα και τη βυζαντινή κοινωνία σ' όλες τις περιόδους ύπαρξής της και άφησαν τη σφραγίδα τους σε πολλούς τομείς πέραν της πατερικής γραμματείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δετοράκης Θ. Ε., «Προσθήκαι εις το Πατερικόν Λεξικόν του Lampe εκ των έργων Γρηγορίου του Θεολόγου», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 45, 1981-2, 133-156.

Παρουσίαση: Π. Μαυρίδου

E.[Apostolides] Sophocles,
Greek Lexicon of the Roman and Byzantine periods (From B.C. 146 to A.D. 1100), Boston, Little, Brown and Company, 1870

1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

α' έκδοση: Sophocles^[1], E. A. (Evangelinus Apostolides), Greek lexicon of the Roman and Byzantine periods (from B. C. 146 to A. D. 1100). Boston, Little, Brown, and Company, 1870.

β' αναθεωρημένη έκδοση: Sophocles, E. A., Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods. 2 vols. Frederick Ungar Publishing Company, New York: 1887. [Οι περισσότερες διορθώσεις της έκδοσης αυτής οφείλονται στον καθηγητή H. Drisler, βλ. παρακάτω υποσημείωση 3]

Μετά την δεύτερη αναθεωρημένη έκδοσή του το λεξικό γνώρισε πάρα πολλές ανατυπώσεις, με πιο πρόσφατη αυτήν του 2004. Η παρούσα περιγραφή βασίζεται στην ανατύπωση του 1957. [Sophocles, E. A. Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods (from B.C. 146 to A.D. 1100), 2 vols., New York: Frederick Ungar Publishing Company, 1957.]

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Το λεξικό αποτελείται από δύο τόμους.

Ο πρώτος τόμος ξεκινά με τη σελίδα τίτλου. Στη μεθεπόμενη σελίδα υπάρχει σημείωμα του συγγραφέα^[2] και του επιμελητή της έκδοσης.^[3] Μετά από μία λευκή σελίδα ακολουθεί ο κατάλογος των συγγραφέων (Authors referred to) που χρησιμοποιήθηκαν στο λεξικό (σσ. vii-xvi). Όπως δηλώνεται και στον τίτλο του, πρόκειται για συγγραφείς από το 146 π.Χ. ως το 1100 μ.Χ. περίπου.

Στον κατάλογο συγγραφέων καταχωρείται το όνομα του κάθε συγγραφέα (βραχυγραφημένο και ολόκληρο), εκδοτικές πληροφορίες για το έργο, π.χ. Ammon. Presb..-Ammonius Presbuter…Patrologia Graecα…, Lyd.-Joannes of Lydia… Bonnae. 1837, Strabo… Kramer. Berolini. 1844), καθώς και χρονολόγηση σε παρένθεση. Εξετάζοντας κανείς τον κατάλογο αυτό διαπιστώνει ότι έχουν ληφθεί υπόψη διάφορα είδη κειμένων, όπως ιατρικά (π.χ. Galenus, Palladius medicus), λειτουργικά βιβλία (π.χ. Horologion, Menaeon), σχόλια (πχ. Scholia in Homeri Iliadem), άλλα λεξικογραφικά έργα των εξεταζόμενων εποχών (π.χ. Suidas, Hesychius), επιγραφές (Corpus Inscriptionum Graecarum, Gruter's Corpus Inscriptionum), πρακτικά συνόδων (π.χ. Concilium Constantinopolitanum I, III, IV), καθώς και κάποια λατινικά κείμενα (π.χ. Tertullianus, Quintilianus, Patrologia Latina).

Μία σημείωση στην αρχή του καταλόγου πληροφορεί τον αναγνώστη πως εδώ δε θα βρει συγγραφείς προγενέστερους της ρωμαϊκής, κατά Sophocles, περιόδου, μιας και τα ονόματα και τα έργα τους αποτελούν στοιχεία ήδη γνωστά για τους λογίους^[4] [στις περιπτώσεις που γίνεται αναφορά σε κάποιους απ' αυτούς, το λήμμα σημαδεύεται με έναν αστερίσκο (βλ. παρακάτω ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ)]. Παρομοίως, συγγραφείς μετά το 1100 μ.Χ. αναφέρονται μόνο όταν αυτό βοηθά την κατανόηση των προγενέστερων.

Μετά τον κατάλογο συγγραφέων ακολουθεί η εισαγωγή, στα αγγλικά και σε σελίδες με αραβικούς αριθμούς (INTRODUCTION, σσ. 1-56).

Η εισαγωγή ξεκινά (σσ. 1-34) με το σχολιασμό των αρχαιοελληνικών διαλέκτων, τον αττικισμό, τον ασιανισμό, την ελληνιστική ελληνική (ονομασία που εδώ αποδίδεται στην γλώσσα των εξελληνισμένων Ιουδαίων), την εκκλησιαστική, τη βυζαντινή καθώς και τη σύγχρονη ελληνική^[5] γλώσσα. Ακολούθως γίνεται μια ‒κατά προσέγγιση, όπως προκαταβολικά δηλώνεται‒ διαίρεση της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας σε περιόδους και δίνεται κάθε φορά κατάλογος με τα ονόματα των σπουδαιότερων συγγραφέων της καθεμιάς απ' αυτές. Από τη Ρωμαϊκή περίοδο και εξής σημειώνεται δίπλα σε κάθε συγγραφέα, όπου αυτό είναι δυνατό, κι ένας χρονολογικός αριθμός.

Ιδιαίτερος σχολιασμός αφιερώνεται στη ρωμαϊκή περίοδο (146 π.Χ. - 330 μ.Χ.), της οποίας οι συγγραφείς διαχωρίζονται σε θύραθεν και εκκλησιαστικούς, και στη βυζαντινή (330 μ.Χ - 1453 μ.Χ). Για την τελευταία προτείνεται περαιτέρω διαχωρισμός σε τρεις υποπεριόδους: α) από το 330 μ.Χ. ως το 622 μ.Χ., β) από το 622 μ.Χ. ως το 1099 μ.Χ., και, τέλος, γ) από το 1099 μ.Χ. ως το 1453 μ.Χ. Αξιοσημείωτη είναι η παρατήρηση του συγγραφέα πως ο όρος μεσαιωνική ελληνική, αν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί, πρέπει να περιοριστεί στην δεύτερη υποπερίοδο της βυζαντινής περιόδου^[6]. Για τους συγγραφείς των δύο πρώτων υποπεριόδων της βυζαντινής εποχής επαναλαμβάνεται ο γνωστός διαχωρισμός σε θύραθεν - εκκλησιαστικούς, ενώ για εκείνους της τρίτης υποπεριόδου η διάκριση γίνεται με βάση τη χρήση της σύγχρονης (της τότε εποχής) ελληνικής (Modern Greek) ή της αρχαΐζουσας (Scholastic Greek). Τέλος, η τουρκική περίοδος (μετά το 1453 μ.Χ.) εκλαμβάνεται ως απλή συνέχιση της βυζαντινής^[7].

Η συνέχεια της εισαγωγής (σσ. 24-34) είναι αφιερωμένη στα στοιχεία που η ελληνική πήρε από ξένες γλώσσες και ακολούθως, στις σσ. 34-52, παρατίθενται γραμματικές και συντακτικές παρατηρήσεις ‒όπου επισημαίνονται και σχολιάζονται κυρίως οι διαφοροποιήσεις από την γλώσσα των κλασικών χρόνων‒ καθώς και παρατηρήσεις πάνω στη μετρική. Τέλος, οι σσ. 52-56 περιέχουν αποσπάσματα από δημώδη έργα των δύο πρώτων υποπεριόδων της βυζαντινής περιόδου.

Μετά την εισαγωγή, τις σσ. 57-609 καταλαμβάνει το κύριο σώμα του λεξικού και συγκεκριμένα τα γράμματα α-ι.

Ο δεύτερος τόμος ξεκινά πάλι με τη σελίδα τίτλου και αμέσως μετά απ' αυτήν συνεχίζεται η σελιδαρίθμηση του α' τόμου, με τα γράμματα κ-ω (σσ. 609-1188).

Κάθε τυπογραφική σελίδα είναι χωρισμένη με μια κάθετη γραμμή σε δύο στήλες. Κάθε καινούργιο γράμμα ξεκινά στην ίδια σελίδα αμέσως μετά το τέλος του προηγουμένου. Σε κάθε σελίδα υπάρχουν κεφαλίδες με το πρώτο και το τελευταίο λήμμα που εμφανίζονται σ' αυτήν.

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Τα λήμματα είναι ταξινομημένα κατά απόλυτη αλφαβητική σειρά Στην ταξινόμηση περιλαμβάνονται και το δίγαμμα (Ϝ) καθώς και το κόππα (Ϟ). Γι 'αυτά όμως δίνονται μόνο ιστορικές πληροφορίες και όχι λήμματα.

Το λεξικό στηρίζεται σε κείμενα από το 146 π.Χ. ως το 1100 μ.Χ. περίπου. Όπως εξηγείται στον α' τόμο πριν από την εισαγωγή, όταν πρόκειται για λήμματα που περιλαμβάνουν παραπομπές σε κείμενα πριν από τη Ρωμαϊκή περίοδο, αυτά σημαδεύονται με έναν αστερίσκο, π.χ. λ. *ιπνίον, λ. *μεγιστάν, λ. *πυλών.

Στο λημματολόγιο περιλαμβάνονται και πολλά κύρια ονόματα, π.χ. λ. Ιουστίνος, λ. Ισμαήλ, λ. Κλεομένης, λ. Πνευματίται, όπως και τοπωνύμια, π.χ. λ. Λογγοβαρδία, λ. Οκτωκαιδέκατον, λ. Πάνορμος, λ. Τύνης. Περιλαμβάνονται επίσης πολλοί εκκλησιαστικοί-θεολογικοί όροι (ή λέξεις που έχουν και κάποια ιδιαίτερη σημασία στη θεολογία, βλ. παρακάτω ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ), π.χ. λ. τροπάριον, λ. παράδεισος, λ. *υπόστασις, λ. ύψωσις, λ. χειροτονία.

Δεν υπάρχουν παραπεμπτικά λήμματα με τη μορφή που συναντώνται σε άλλα λεξικά. Θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί ότι επιτελούν λειτουργία παραπεμπτικών όσα από τα λήμματα που περιέχουν το σύμβολο της ισότητας (=) δίνουν ως ερμήνευμα κάποιο συνώνυμο που ήδη υπάρχει στο λεξικό, δηλ. κατά κάποιον τρόπο παραπέμπουν σε άλλο υπάρχον λήμμα, π.χ. λ. βασιλεωπατορία, βασιλεωπάτωρ, see βασιλεοπατορία, βασιλεοπάτορ, λ. προσλήψιμος… = προσληπτικός…, λ. συκάζω = πυνθάνομαι….. λ. υιοθέτησις… = υιοθεσία… [βλ. και παρακάτω Μικροδομή].

Περιλαμβάνονται επίσης λήμματα που αποτελούν εσφαλμένες/ λιγότερο αποδεκτές γραφές άλλων λημμάτων του λεξικού, π.χ. λ. σελλέντιον, incorrect for σιλέντιον, λ. τουρκουάτος, incorrect for τορκουάτος, λ. βέρεδος, less correct for βέρηδος.

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Η λημματική λέξη δίνεται με μικρούς πλάγιους χαρακτήρες και ξεχωρίζει μόνο από το εντονότερο χρώμα της γραμματοσειράς της.

Στην περίπτωση που πρόκειται για ουσιαστικό, δίνεται και η κατάληξη της γενικής ενικού και καθώς και το άρθρο της ονομαστικής ενικού, π.χ. λ. εξαγόρασις, εως, η, λ. πολυευζωία, ας, η, λ. οικονομείον, ου, το (πβ. όμως και λ. Σινά, το, indeclinable).

Όταν πρόκειται για επίθετο, δίνονται και οι καταλήξεις όλων των γενών, π.χ. λ. γεροντικός, ή, όν, λ. δίκροτος, ον, λ. σπουδαίος, α, ον.

Όταν πρόκειται για πρόθεση ή επίρρημα (τα τελευταία αποτελούν ξεχωριστά λήμματα), σημειώνεται βραχυγραφημένη η οικεία γραμματική κατηγορία (adv. ή prep.), π.χ. λ. αντί, prep., λ. εννόμως, adv., λ. στροφωδώς, adv.

Όταν πρόκειται για ρήμα, δίνεται συχνά η κατάληξη του α' προσώπου της οριστικής μέλλοντα, π.χ. λ. διαμετρέω, ήσω, λ. θριαμβεύω, εύσω, ή του παθητικού αορίστου, π.χ. λ. ωραιόομαι, ώθην.

Το ερμήνευμα δίνεται κατά κανόνα στα αγγλικά, π.χ. λ. βέβαιος, ον, certain, unquestionable, λ. σύμβουλος… adviser… Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις δίνεται και στα ελληνικά και τούτο σημαίνεται με την ύπαρξη του συμβόλου της ισότητας (=). Από τα λήμματα που περιέχουν ερμήνευμα στα ελληνικά κάποια παραθέτουν ως ερμήνευμα κάποιο συνώνυμο, το οποίο μπορεί να υπάρχει στο ίδιο το λεξικό (π.χ. λ. βροτοφυής… = βροτογενής…, λ. απόδουλος… = απελεύθερος…, λ. καθαπλόω = απλόω…) ή θα πρέπει να αναζητηθεί σε κάποιο άλλο λεξικό (π.χ. λ. ανάσφορον… = πτέρις…, λ. απόθερμον… = μελιτούττα….). Σε άλλα αντί συνωνύμου γίνεται ανάλυση της σημασίας στα (αρχαία ή λογιότερα) ελληνικά (π.χ. λ. ιχνηλατέω… = ιχνηλάτης ειμί…, λ. πυρριχιοανάπαιστος… = πυρρίχιος και ανάπαιστος…, λ. περιοφθάλμιος… = περί τον οφθαλμόν…, λ. σαπρόκνημος… = σαπρός την κνήμην…)^[8].

Σπανιότερα δίνεται και ελληνικό και αγγλικό ερμήνευμα, π.χ. λ. συνίω = συνίημι, to understand…, τούλδον… = αποσκευή, the baggage of an army…

Μερικές φορές δίνονται περισσότερες από μια σημασίες, ιεραρχημένες και διακεκριμένες με σαφήνεια. Στις περιπτώσεις αυτές οι επόμενες σημασίες είναι πιο εξειδικευμένες και αφορούν συνήθως τη σημασία της λέξης στην ιατρική, τη γραμματική, τη ρητορική, τη θεολογία, τη βοτανική κ.τ.ό., π.χ:

πάσχω, to suffer, spoken of the Passion. … 2. To be in a passion. … 3. To be sick= νοσέω… 4. In grammar, to undergo a modificationor change…

τέμνω, to cut… 2. To prune vines, = κλαδάω, κλαδεύω… 3 To divide a verse into two hemistichs… 4. To behead…

Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται μνεία και κάποιων γραμματικών τύπων του λήμματος/λεκτικών συνόλων που έχουν δική τους ιδιαίτερη σημασία, π.χ. λ. λαλέω, to speak…Επ' ευγενεία και φρονήσει λαλουμένου, being spoken of…λαληθείς, being spoken to, λ. συντρίβω, to rub together…2. To break into pieces, to break down…-τετρίφθαι την καρδίαν, to be of a broken heart…

Όταν πάλι δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα σχετικά με το ερμήνευμα, αυτό δηλώνεται με ένα (αγγλικό) ερωτηματικό, π.χ. λ. ατρύχως… adv. indefatigably?…, λ. περίδρομος… roadstead?…

Υπάρχουν όμως και λήμματα χωρίς ερμήνευμα, π.χ. λ. περισκεδάννυμι, λ. συγχορηγέω. Όπως επεξηγεί ο συγγραφέας μετά τη σελίδα τίτλου του α' τόμου, παρέλειψε για λόγους ανάγκης το ερμήνευμα κάποιων λέξεων σύνθετων με τα κατά, περί, προ, προς, συν, υπό, υπέρ, καθώς και λέξεις με πρώτο συνθετικό τα φίλο-, ψευδο-. Σ' αυτές τις περιπτώσεις η σημασία του δεύτερου συνθετικού λαμβάνεται ως απολύτως προφανής και γνωστή για τον αναγνώστη και η έλλειψη αναπληρώνεται από τις πληροφορίες που παρέχονται στο λήμμα που αποτελεί το πρώτο συνθετικό.

Για την υποστήριξη του ερμηνεύματος παρατίθενται παραπομπές σε συγγραφείς και κείμενα, π.χ.

• γλυφίς, ίδος, η , chisel. Jos. B. J. 5, 5, 2. Et. M. 235, 15.
• πολυσύστατος, ον, (συνίστημι) consisting of many things. Hippol. Haer. 358, 13.

(NB: Παραπομπές δίνονται ακόμη και στις περιπτώσεις όπου πρόκειται για «παραπεμπτικά» λήμματα).

Κάποιες φορές δίνονται και μικρά παραθέματα, π.χ.

• τριάζω, άσω, (τρεις) to divide into three parts. Greg. Naz. III, 1074 Πώς η μονάς τριάζεται Gregent. 620 B.

Στις περισσότερες περιπτώσεις ύπαρξης παραθεμάτων, ωστόσο, αυτά φαίνεται να επιτελούν και άλλες, λιγότερο εμφανείς, λειτουργίες, λ.χ. αν πρόκειται για ρήμα δίνουν πληροφορίες σχετικά με τη σύνταξή του, π.χ.

• μανθάνω, to learn. Pallad. Laus. 1012 D Γραμμάτων μεμαθηκώς. Mal. 77, από των πολιτών ότι Κύζικος εστίν ο σφαγείς. - 2. Tolearn, in the sense of teach. Jejun. 1924 C.,
• παραβάλλω, to request. Apopth. Poemen. 93, αυτοίς ώστε αναγγείλαι.

Με μεγάλη συχνότητα δίνονται και ετυμολογικές πληροφορίες:

• α) Όταν πρόκειται για μη δάνεια λέξη, δίνονται μέσα σε παρένθεση, αμέσως μετά το λήμμα και πριν από το ερμήνευμα, οι ετυμολογικοί της «πρόγονοι», π.χ. λ. λεξικογράφος (λεξικόν, γράφω), λ. οφειλή, ής, η (οφείλω), λ. εξόλου (εξ, όλος), λ. θικτικός, ή, ον, (θιγγάνω).
• β) Όταν πρόκειται για δάνεια λέξη (προσαρμοσμένη ή μη στο σύστημα της ελληνικής), δίνεται, συνήθως εκτός παρενθέσεως, η ξένη λέξη-«πρόγονος», π.χ. λ. βενεφικιάλιος, ου, ο, the Latin beneficiarius…, λ. όνωρ, ώρις, the Latin honor = τιμή…

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Το λεξικό του Sophocles εκπονήθηκε με βάση γραπτά κείμενα και καλύπτει λεξικογραφικά μία εξαιρετικά μακρά ιστορική περίοδο, μέσα στα πλαίσια συγκεκριμένης χρονικής στόχευσης και οριοθέτησης. Υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλές έργο και επανακυκλοφόρησε πολλές φορές.

Τα λήμματα έχουν γενικά μικρή έκταση και περιέχουν ένα μίνιμουμ όλων των βασικών πληροφοριών που χρειάζεται ο χρήστης (μορφολογικές, σημασιολογικές, ετυμολογικές, μνείες της λέξης σε κείμενα). Αυτά τα δύο στοιχεία, σε συνδυασμό με το εύχρηστο σχήμα της έκδοσης και την ευανάγνωστη τυπογραφική διάταξη των περιεχομένων, διευκολύνουν την αναζήτηση πληροφοριών.

Στα θετικά σημεία του συγκαταλέγεται επίσης και η πλούσια εισαγωγή που περιέχει ποικίλες και χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με την ελληνική γλώσσα και την ιστορία της.

Στα αδύνατα σημεία του λεξικού συγκαταλέγεται η χαλαρότητα στην τήρηση των ίδιων αρχών παντού, χωρίς παράλληλα να δίνονται κάπου εξηγήσεις για την παρουσία διαφοροποιήσεων. Για παράδειγμα, σε κάποια λήμματα υπάρχουν παραθέματα από κείμενα (π.χ. λ. *ποιέω),ενώ σε κάποια άλλα όχι (π.χ. λ. χυτροειδής), δε δίνονται για όλα τα ρήματα οι καταλήξεις μέλλοντα (π.χ. λ. συγκλαίω), ούτε δίνονται για όλα τα λήμματα ετυμολογικές πληροφορίες (π.χ. λ. πεδιάσιμος). Παρομοίως, δεν εμπίπτουν στην ίδια κατηγορία όλα τα λήμματα στα οποία εμφανίζεται το σύμβολο της ισότητας.

Επιπλέον, τα ετυμολογικά στοιχεία που δίνονται είναι ουσιαστικά ανεπαρκή. Η παράθεση μίας ή δύο λέξεων εντός παρενθέσεως δίνει μία ιδέα, ασφαλώς όμως δεν επεξηγεί ικανοποιητικά πώς ακριβώς δημιουργήθηκε η κάθε λέξη.

Ασαφής είναι και ο τρόπος χρονολόγησης των συγγραφέων. Ο χρονολογικός αριθμός που δίνεται μέσα σε παρένθεση έπειτα από το όνομα του κάθε συγγραφέα στον κατάλογο συγγραφέων, π.χ. Damasc. ‑ Joannes of Damascus (A.D. 750), Porphyr. ‑ Prphyrius(A.D. 305), αποτελεί μία πολύ αόριστη χρονολογική ένδειξη (πρόκειται για την ημερομηνία γέννησης ή θανάτου του συγγραφέα, για την κατά προσέγγιση περίοδο ακμής του ή για το έτος κυκλοφορίας του/ενός έργου του;).

Τέλος, απουσιάζει ένας πίνακας με συγκεντρωμένες όλες τις βραχυγραφίες και τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται στο λεξικό. Eπαφίεται στην εμπειρία και τις γνώσεις του αναγνώστη και από τη χρήση άλλων λεξικών να κατανοήσει τη σημασία που έχουν λιγότερο ή περισσότερο ευνόητες ενδείξεις, π.χ. «?», «=» ή «adv.», μέσα σε ένα λήμμα.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Π. Μαυρίδου

E. Trapp et al.,
Lexikon zur byzantinischen Gräzität besonders des 9.-12. Jahrhunderts, τεύχ. I-VI (α-προσπελαγίζω), Wien 1994-2007

1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

• Lexikon zur byzantinischen Gräzitat, besonders des 9.-12. Jahrhunderts, 1. Faszikel (α-αργυροζώμιον), erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörandner und Johannes Diethart sowie von…. Verlag der Östereichischen Akademie der Wissenschaften, [Östereichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch- Historische Klasse, Denkschriften 238. Band, Veröffentlichungen der Komission für Byzantinistik, Band VI/1], Wien 1994
• Lexikon zur byzantinischen Gräzitat, besonders des 9-12. Jahrhunderts, 2. Faszikel (αργυροθώραξ- δυσαύχενος), erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörandner und Johannes Diethart, Astrid Steiner-Weber, Elizabeth Schiffer sowie von…. Verlag der Östereichischen Akademie der Wissenschaften, [Östereichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Denkschriften, 250. Band, Veröffentlichungen der Komission für Byzantinistik, Band VI/2], Wien 1996.
• Lexikon zur byzantinischen Gräzitat besonders, des 9.-12. Jahrhunderts, erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörandner und Johannes Diethart, Maria Cassiotou-Panayotopoulos ,Astrid Steiner-Weber sowie von…. 3. Faszikel (δυσαφής-ζωόσοφος). Verlag der Östereichischen Akademie der Wissenschaften, [Östereichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch- Historische Klasse, Denkschriften 276. Band, Veröffentlichungen der Komission für Byzantinistik, Band VI/3], Wien 1999.
• Lexikon zur byzantinischen Gräzitat, besonders des 9.-12. Jahrhunderts, 4. Faszikel (ζωοσταγής- κώφευσις), erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörandner und Johannes Diethart, Maria Cassiotou-Panayotopoulos, Sonjia Schönauer, Elizabeth Schiffer sowie von…. Verlag der Östereichischen Akademie der Wissenschaften,[Östereichischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch- Historische Klasse, Denkschriften 293. Band, Veröffentlichungen der Komission für Byzantinistik. Band VI/4], Wien 2001.

Δύο αυτοτελή εγχειρίδια βραχυγραφιών:

• Lexikon zur byzantinischen Gräzitat. Verzeichnis der Abkurzungen, Verlag der Östereichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1994
• Lexikon zur byzantinischen Gräzitat. Verzeichnis der Abkurzungen, Verlag der Östereichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2001

Στο κάθε ένα περιλαμβάνονται αναλύσεις των βραχυγραφιών: περιοδικών και σειρών (Α. Siglen für Zeitschriften und Reihenwerke), βοηθητικής λεξικογραφικής βιβλιογραφίας, ορολογίας, γραμματικής και κριτικής κειμένων (Β. Lexikographische, grammatische, terminologische und textkritische Sekundärliteratur), καθώς και οι βραχυγραφίες των κειμένων (C. Texte) που χρησιμοποιούνται ως πηγές του Λεξικού. Ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μετά την ανάλυση της βραχυγραφίας ακολουθεί σε πολλές περιπτώσεις μέσα σε αγκύλη η χρονολόγηση του έργου, π.χ.

• ActaJo Acta Joannis, bearbeitet von Th. Zahn. Erlangen 1880.[s. V].

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Ο πρώτος τόμος μετά τη σελίδα τίτλου περιλαμβάνει ένα προεισαγωγικό σημείωμα (Geleiwort) του Herbert Hunger, Πρόλογο του Erich Trapp (Vorwort) και Εισαγωγή (Einführug), στην οποία αναφέρονται πληροφορίες για το λημματολόγιο τις πηγές και τις βασικές αρχές του Λεξικού. Ακολουθεί το κύριο σώμα του Λεξικού.

Κάθε σελίδα αποτελείται από δύο στήλες, στις οποίες καταχωρούνται τα λήμματα (έντονα όρθια στοιχεία) και ακολουθούν το ερμήνευμα (απλά πλάγια) στα γερμανικά, και το παράθεμα-παράδειγμα (απλά όρθια) από το κείμενο -όταν υπάρχει-, καθώς και η σχετική βραχυγραφημένη παραπομπή της πηγής. Στο τέλος του λήμματος μετά από παύλα ακολουθούν οι βραχυγραφημενες παραπομπές σε λεξικά. Οι στήλες χωρίζονται με κάθετη γραμμή στο κέντρο της σελίδας, ενώ στο κεφαλάρι της κάθε σελίδας αναφέρεται το πρώτο λήμμα της δεξιάς στήλης και το τελευταίο της αριστερής.

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ^[1]

Το λεξικό βασίζεται κυρίως σε μια όσο το δυνατό πληρέστερη επεξεργασία κειμένων λογοτεχνικών και μη, όπως εγγράφων και κειμένων τεχνικών επιστημών, κυρίως του 9. αι. έως 12. αι. Συμπεριλαμβάνονται επίσης λέξεις της όψιμης βυζαντινής ποίησης, καθώς και λέξεις από πεζούς συγγραφείς του 14. αι. και 15.αι. (από έργα με indices). Έμειναν εκτός όλα τα βυζαντινά έργα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν με συνέπεια από τα Λεξικά των Liddell-Scott, Lampe και Κριαρά.

Όσον αφορά τις δάνειες λέξεις, περιλαμβάνονται μόνο οι λέξεις με εξελληνισμένο τύπο και όχι οι απλές μεταγραφές. Στο λημματολόγιό του υπάρχουν ακόμη οι επιθετικοί, επιρρηματικοί και ρηματικοί παραγωγικοί τύποι κυρίων ονομάτων μόνο όταν δεν υπάρχουν στο Λεξικό Worterbuch der griechiscen Eigenamen των Pape & Benseler^[2], καθώς και παραπεμπτικά άρθρα.

Γενικότερα, ο βασικός στόχος του Λεξικού είναι να συμπληρώσει τα λεξικά των Liddell-Scott και του Lampe εισάγοντας λέξεις που λείπουν από αυτά. Να σημειωθεί ότι λημματογραφούνται λέξεις που συμπεριλαμβάνονται στα παραπάνω Λεξικά μόνο όταν η καταχώρησή τους σ' αυτά στηρίζεται σε μία μόνο παραπομπή ή όταν προκύπτουν νέα στοιχεία που εμπλουτίζουν το σημασιολογικό τους περιεχόμενο.

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Το κάθε λήμμα αποτελείται από τρία σταθερά μέρη: τη λέξη που αποτελεί το λήμμα, το ερμήνευμα στα γερμανικά και τη παράθεση των πηγών με τη μορφή βραχυγραφημένων παραπομπών στις οποίες απαντά η λέξη. Στα σταθερά αυτά μέρη προστίθενται σε κάποιες περιπτώσεις ετυμολογικές πληροφορίες, όταν η λέξη είναι δάνεια, φωνητικές ποικιλίες (τύποι), συμφραζόμενα και βιβλιογραφικές πηγές που αφορούν την ιστορία της λέξης ή την πραγματολογική πραγμάτευσή της(με τη μορφή συντομογραφημένων παραπομπών των Λεξικών η των μελετών).

Ειδικότερα όσον αφορά το λήμμα θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν δηλώνεται η γραμματική κατηγορία. Εξαίρεση αποτελούν τα ουσιαστικά, στα οποία ένδειξη της γραμματικής κατηγορίας αποτελεί η δήλωση του άρθρου, π.χ.

• αάπτως ohne Widerstand: LeoJob 144.-LS-os.
• ακαιρολόγημα, το unangemessenes Geschwatz: GeorgBardEp 109, 153.
• ακατάκλειστος unverschlossen: PhilesPsalm 5, 20.
• αμφεικάζω vergleichen: ThMetPo 22, 200.

Η χρήση κάποιου επιθέτου ως ουσιαστικού δηλώνεται μέσα στο λήμμα με τη ένδειξη: το -ον, π.χ.

• αθωωτικός freisprechend, entlastend .το -ον LaurMat 156,5

Οι φωνητικές ποικιλίες (τύποι) της λέξης δηλώνονται αμέσως μετά την πραγμάτευση του λήμματος (ερμήνευμα και παραπομπές) μετά από τελεία και με όρθια στοιχεία. Ακολουθούν οι παραπομπές και πληροφορίες που αφορούν τον τύπο, π.χ.

• αμηράλης, ο Αdmiral: PsKod 301, 4;… αμηραλής PachF II641…
• αντιμίνσιον (-ήνσιον), το tragbarer Altar, Altartuch -ίνσιν MM II 399,5 (1400). -ίσ(σ)ιον DeCerV 170M 19.20… -ισσιν (-ήσσιν cod.) MarcSic 87. -ήσιον HalkImp…..

Ετυμολογικές πληροφορίες καταχωρούνται αμέσως μετά το λήμμα και μέσα σε παρένθεση (συντομογραφία της γλώσσας προέλευσης + σχετική λέξη), μόνο όταν πρόκειται για δάνεια λέξη, π.χ.

• αββατζία, η (mlat. abbazia) Abtei: SchreinFin 82, 74.
• αβδίον, το (arab. Abayeh) Mantel:…
• αμήρ, ο (arab. amir) Emir: των αμηρών Cusa (a. 1146). -Car.
• αννωνάριος, ο (lat. annonarius) Beamter für die Naturalzuwendungen:…

Μετά το λήμμα ακολουθεί χωρίς σημείο στίξης η σημασία της λέξης στα γερμανικά‒ όπου είναι δυνατόν με την ακριβή μετάφραση, διαφορετικά με περίφραση, και μετά από άνω και κάτω τελεία η παραπομπή του κειμένου στο οποίο απαντά η λέξη. Σε κάποιες περιπτώσεις δίνονται και συμφραζόμενα της λέξης ‒ κυρίως το ουσιαστικό που συνοδεύει επίθετο ‒ ενώ, σπάνια, συντακτικές πληροφορίες, π.χ.

• αντίθροος widrig: πνεύματα ProdRhod 2, 15 v.l. widerspruchlich λόγος N Eug 5, 15. 172…
• αντικαθέλκω, wiederherunterziehen: μηρίνθω EustMak 54,7. λίνοις PediakEk 29. Neoph. 133.
• αμφιπεριπλάζω sichringsumausbreitenlassen: πέτρη οφιωδέα σύρματα -ζούσα Paul. Sil. Ambo 268.
• ανθυπολαμβάνω ubernehmen, kopieren: Εξ αντιγράφου σητί εκβεβρωμένου ανθυπέλαβον BoissAnNov 349.
• απέξω(+ gen) ausserhalb: … απέξου(+ gen)…

Οι παραπομπές μετά το ερμήνευμα δίνονται σε χρονολογική σειρά. Η χρονολογία των κειμένων δίνεται στην ανάλυση των βραχυγραφιών των κειμένων στο ειδικό εγχειρίδιο που συνοδεύει το λεξικό ή σε κάποιες περιπτώσεις, όταν πρόκειται κυρίως για πρακτικά μονών ή επιστολές, μετά την παραπομπή μέσα σε παρένθεση, π.χ.

• αντίλαγμαν, το Ausgleich, Gegenwert: PK 666. AMess 16, 27(a. 1194)…
• αξιογέραστος ehrenwert, preisenwert: Germ Hom 52. MSyncDi 668C. VBasVes I83. VBasVil 283, 5. GuillCorp V 21,4 (a. 1154)…

Οι διαφορετικές σημασίες της ίδιας λέξης εντάσσονται στο ίδιο λήμμα με παράθεση του γερμανικού ερμηνεύματος αμέσως μετά την παραπομπή της προηγουμένης σημασίας, π.χ.

• άβαθρος ohne Fundament: PhilesMa 75,8. grundlos, abgrundtif: πηγή PG 133, 933B…
• αντικιρνάω seinerseits mischen: σκύφον NEugMon 454, 3. την της λύπης αψινθίαν NBasor 113, 14. austauschen: φιλήματα ManasArist II 190.

Σε περιπτώσεις λέξεων ειδικού λεξιλογίου, όπως όροι της βοτανικής, νομικής, αστρολογίας κλπ. γίνονται παραπομπές σε ειδικές μελέτες όπου ο αναγνώστης μπορεί να βρει πραγματολογικά στοιχεία για τη σημασία του λήμματος. Στο τέλος, ακόμη, του λήμματος υπάρχουν αναφορές σε Λεξικά και σχετικές μελέτες με στόχο να δώσουν πληροφορίες για την ιστορική πορεία της λέξης και την επιβίωσή της^[3], π.χ.

• αξιόληπτος annehmenswert, willkommen: AHG I300, 127. -LS, L, Tgl.
• αξιογέλαστος laecherlich: ThStundPG 837D.έργα Balsam I 917D.-Soamv, KumN, Stam
• αξίαρχος, ο militarischen Rang: Zacos II 372. SceauxSeyr 181. -REB 44 (1986) 233-5.
• αξουγγώδης fettig …: DelAn II 283,11.- Vgl. αξούγγιον LS, Kr.

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Η συμβολή του λεξικού για τη μελέτη των κειμένων από 9. έως και 12 αιώνα είναι ιδιαίτερα σημαντική. Αλλά η σημασία του για τη μελέτη της μεσαιωνικής γλώσσας δεν περιορίζεται μόνο στους αιώνες αυτούς. Και αυτό γιατί περιλαμβάνει όλες τις μεσαιωνικές λέξεις που δεν υπάρχουν στα λεξικά των Liddel-Scott (συμπεριλαμβανομένου και του συμπληρώματος) και Lampe καλύπτοντας, έτσι πολλά κενά στο πατερικό λεξιλόγια κυρίως σε αγιολογικά κείμενα από τον 4. αι έως τον 12.αι.

Η συστηματικότητα και επιστημονικότητα του λεξικού διαπιστώνονται τόσο στο επίπεδο της μικροδομής όσο και της μακροδομής, αλλά και της γενικότερης οργάνωσης της λεξικογραφικής αυτής προσπάθειας^[4]. Η χρονολόγηση, για παράδειγμα, των κειμένων που χρησιμοποιούνται ως πηγές του λεξικού καθώς και οι βιβλιογραφικές παραπομπές για πραγματολογικές ή ιστορικές πληροφορίες (επιβίωσης της λέξης) ολοκληρώνουν την άρτια επιστημονική οργάνωση αυτού του λεξικογραφικού εγχειρήματος.

Η απουσία παραδειγμάτων σε αρκετές περιπτώσεις, η οποία μπορεί να αποδοθεί σε λόγους οικονομίας του Λεξικού, δεν ικανοποιεί τον απαιτητικό μελετητή της μεσαιωνικής γλώσσας και τονίζει το φιλολογικό χαρακτήρα του έργου παρά το γλωσσολογικό. Παρατηρείται ακόμη κάποια ασάφεια στο πότε μια φωνητική ποικιλία εντάσσεται στο λήμμα ως τύπος και πότε αυτονομείται ως ξεχωριστό λήμμα (βλ. αγράμπελον, αγριάμπελον και αγριομαρούλιον, αγριομάρουλον σε σχέση με αγριοκαννάβιν με τύπο αγριοκάναβον, Δεκέβριος, Δικέμβριος)^[5]. Όσον αφορά ακόμη τα παραπεμπτικά λήμματα τύπων διαπιστώνεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις απουσιάζουν: ανεπέραστος (ανεπερέαστος), ακουβίζω (ακουμβίζω), γαρούφαλον (γαρόφαλον) κλπ.^[6] Παραλείψεις παρατηρούνται και στις αναφορές σε νεοελληνικά λεξικά και αφορούν την επιβίωση λέξεων οι οποίες δεν απαντούν σε αρχαία ή βυζαντινά λεξικά, ενώ στο επίπεδο της ετυμολογίας δάνειων λέξεων διαπιστώνεται ότι υπάρχουν δάνειες που δεν ετυμολογούνται, πχ. αβδώμια, αλμυράλιος κλπ.^[7] Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι πρόκειται για ένα λεξικό που θα το χρησιμοποιήσει κυρίως ο ειδικός μελετητής, καθώς ο τρόπος παράθεσης πληροφοριών αναγκάζει το μη ειδικό αναγνώστη πολλές φορές να ανατρέξει στις βιβλιογραφικές αναφορές για να κατανοήσει επαρκώς ένα άρθρο^[8].

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Henrich, Steffen Gunther, Lexikon zur byzantinischen Gräzitäz besonders des 9. -12. Jahrhunders, erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörander, Johannes Diethart, Astrid Steiner-Weber, Elizabeth Schiffer u.a. [Österreichische Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Kl., Denkschriften, 238. Bd.], 2. Faszikel (αργυροθώραξ-δυσαύχενος) [7 S. +. 193-416]. Wien 1999, Byzantinische Zeitschrift, 91,1998, 590-595.
2. Henrich, Steffen Gunther, Lexikon zur byzantinischen Gräzitäz besonders des 9. -12. Jahrhunders, erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörander, Johannes Diethart, Maria Cassiotou-Panayotopoylos, Astrid Steiner-Weber u.a. [Österreichische Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Kl., Denkschriften, 276. Bd.], 3. Faszikel (δυσαφής-ζωόσοφος) [11 S. +. 417-648]. Wien 1999, Byzantinische Zeitschrift, 93, 2000, 656 -658.
3. Henrich Günter Steffen, «Lexikon zur byzantinischen Gräzitat, besonders des 9.-12. Jahrhunderts, erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörandner und Johannes Diethart, Maria Cassiotou-Panayotopoulos, Sonjia Schönauer, Elizabeth Schiffer u.a. [Östereichischen Akademie der Wissenschaften, phil.- Hist. Kl., Denkschriften 293. Bd.], 4. Faszikel (ζωοσταγής- κώφευσις) [S. 649-905q dazu separat geliefert ein, Verzeichnis der Abkurzungen, 65 S., sowie ein Einbanddeckel fur die ersten 4 Fascikel mit dem endgultigen 1. Bogen des Werkes]. Wien 2001», Byzantinische Zeitschrift, 96/1, 2003, 327-330.
4. Συμεωνίδης Χ. Π., «Lexikon zur byzantinischen Gräzitat, besonders des 9.-12. Jahrhunderts, 4. Faszikel (ζωοσταγής- κώφευσις), erstellt von Erich Trapp unter Mitarbeit von Wolfram Hörandner und Johannes Diethart, Maria Cassiotou-Panayotopoulos, Sonjia Schönauer, Elizabeth Schiffer sowie von…. Veröffentlichungen der Komission für Byzantinistik. Band VI/4, Östereichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2001», Βυζαντιακά, 22, 2002, 299-304.
5. Trapp E., «To Lexikon zur Byzantinischen Gräzitat», Η λεξικογραφία της αρχαίας , μεσαιωνικής και νέας ελληνικής γραμματείας, Επιστ. επιμ. Ι.Ν.Καζάζης, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2003, 77-82.
6. Τζιτζιλής Χρ., Ε. Trapp σε συνεργασία με τους W. Hörandner και J. Diethart, Lexikon zur byzantinischen Gräzitat, besonders des 9.-12. Jahrhunderts. 1. Faszikel (α-αργυροζώμιον), σελ. 192, Verzeichnis der Abkürzungen [Östereichischen Akademie der Wissenschaften. Philosophish-historisce Klasse. Denkschriften, 238], Wien 1994, Ελληνικά 46, 1996, , 189 - 192.
7. Τζιτζιλής Χρ., «Ε. Trapp σε συνεργασία με τους W. Hörandner και J. Diethart κ.ά., Lexikon zur byzantinischen Gräzitat, besonders des 9.-12. Jahrhunderts. 2. Faszikel (αργυροθώραξ-δυσαύχενος), [Östereichischen Akademie der Wissenschaften. Philosophish-historisce Klasse. Denkschriften, 250], Wien 1994», Ελληνικά 46, 2000, 403-405.

Χ. ΠΑΣΣΑΛΗΣ

I. Meursi,
Glossarium graecobarbarum, Lugduni Batavorum 1610

1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

α' έκδοση: Ioannis MEURSI^[1] Glossarium Graecobarbarum. In quo praeter vocabula amplius ter mille sexcenta, officia atque dignitates imperii Constantinop. tam in palatio, quam ecclesia aut militia explicantur, et illustrantur. Lugduni Batavorum, ex officina Thomae Basson. cIc.Ic.c.x. (1610).

β' έκδοση: Ioannis MEURSI Glossarium Graecobarbarum In quo praeter vocabula quinque millia quadringenta, officia atque dignitates imperii Comstantinop. tam in palatio, quam ecclesia aut militia, explicantur, et illustrantur. Editio altera emendata, et circiter cIc. Ic ccc Vocabulis aucta. Lugduni Batavorum, apud Ludovicum Elzevirium, anno cIc. Ic. c. xiv.

Η παρούσα περιγραφή βασίζεται στη δεύτερη επαυξημένη και διορθωμένη έκδοση του 1614.

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Από τη σελίδα τίτλου πληροφορούμαστε ότι πρόκειται για ελληνο-βαρβαρικό γλωσσάρι που περιέχει πάνω από πέντε χιλιάδες τετρακόσιες λέξεις, ανάμεσα στις οποίες βρίσκονται και λέξεις που δηλώνουν υπουργήματα και αξιώματα του παλατιού, της εκκλησίας και του στρατού (επίσης ότι πρόκειται για τη δεύτερη, διορθωμένη και επαυξημένη, έκδοση). Ακολουθεί σελίδα με τη μορφή του συγγραφέα και η αφιέρωση του έργου σε εκλαμπρότατους λογίους άνδρες της εποχής εκείνης, με τη συνοδευτική αφιερωτική επιστολή του Μεούρσιου - όλα στα λατινικά. Στις επόμενες σελίδες παρατίθενται αφιερωτικά επιγράμματα σε λατινικά και (αρχαία) ελληνικά από διάφορους λογίους, καθώς και δύο παραθέματα, από τον Όκελλο Λευκανό και τον Οράτιο.

Το κύριο σώμα του λεξικού καταλαμβάνει τις σσ. 1-636 και τελειώνει με τον επίλογο Finis cum Deo, cui soli honos, & gloria. Κάθε σελίδα είναι χωρισμένη σε δύο στήλες με λήμματα και μετά το τελευταίο λήμμα υπάρχει ο επίλογος.

Αμέσως μετά, στις σσ. 637-638, βρίσκουμε τις προσθήκες και τις διορθώσεις (ΟMISSA, Inserenda, & addenda suis locis - ERRATA.). Πρόκειται είτε για προσθήκες σε υπάρχοντα λήμματα (π.χ. στο λ. γλυκοκάλαμον) είτε για εξ ολοκλήρου καινούργια λήμματα (π.χ. αιγειοπράτης)^[2]. Μετά τις προσθήκες υπάρχει και μία παράγραφος που διορθώνει δύο παροράματα στο εσωτερικό κάποιων λιγοστών λημμάτων. Στη συγκεκριμένη παράγραφο ο Μεούρσιος, αναγνωρίζοντας ότι μπορεί να υπάρχουν κι αλλού παροράματα στο λεξικό, απευθύνεται στον αναγνώστη και, επικαλούμενος την επιείκεια του, τον καλεί να διορθώσει μόνος του όσα άλλα τυχόν βρει. (σ. 638: «Si quae restant, ea levia sunt, & literaria tantum, quae tu pro aeaquitate tua corriges»).

Ακολουθεί, πάντα στα λατινικά, ο κατάλογος αξιομνημόνευτων πραγμάτων που περιέχονται στο λεξικό, στις σσ. 639-652 (RERUM In hoc GLOSSARIO Memorabilium INDEX). Εδώ ο αναγνώστης θα βρει παραπομπές για μια πλειάδα θεμάτων γενικότερου ενδιαφέροντος, για τα οποία δίνει πληροφορίες το λεξικό, π.χ. την ίδρυση των κοινοβίων (σ. 640: Basiliuscoenobiainstituit), την κατάργηση του αληλλέγγυου [σ. 650: Romanus Argyrus aboletτο αλληλέγγυον (sic)] κλπ. Δίπλα σε κάθε καταχώρηση σημειώνεται και ο αριθμός σελίδας (ή σελίδων) του λεξικού (όχι όμως και το οικείο λήμμα) όπου δίνονται πληροφορίες για το συγκεκριμένο θέμα.

Οι σσ. 653-655 περιλαμβάνουν κατάλογο συγγραφέων-έργων ανέκδοτων ακόμη την εποχή εκείνη, που όμως χρησιμοποιήθηκαν στη συγγραφή του λεξικού (ΙNDEX AUCTORUM GRAECORUM Hactenus nondum Editorum). Δίπλα σε κάθε όνομα αναγράφεται και ο αριθμός σελίδας στην οποία εμφανίζεται παράθεμα/ μνεία από το συγκεκριμένο συγγραφέα (όμως όχι και το οικείο λήμμα). Δίνεται το όνομα του συγγραφέα και ο τίτλος του έργου (π.χ. Constatini Manasses Annales, Eythymis Zegabeni Panoplia, Ioannis Curopalatae Historia, Mauricii Imp. Strategica), περιλαμβάνονται όμως και ανώνυμα έργα (π.χ. Anonymus De Amor. Callimachi et Chrysoroës, Anonymus De Amor. Lybistri et Rodamnes, κλπ.).

Στις επόμενες σελίδες (656-669) βρίσκουμε ακόμη έναν κατάλογο, αυτόν των έργων που την εποχή εκείνη είχαν ήδη εκδοθεί και που χρησιμοποιήθηκαν στη συγγραφή του λεξικού (INDEX AUCTORUM EDITORUM Qui hic citantur , vel illustrantur). Εδώ δίνονται μόνο ονόματα συγγραφέων, ενώ τα συγκεκριμένα έργα τους που χρησιμοποιήθηκαν αναφέρονται στο εσωτερικό των οικείων λημμάτων. Δίπλα από κάθε όνομα βρίσκεται παραπομπή στις σελίδες του λεξικού, όπου υπάρχει παράθεμα / μνεία από κάθε συγγραφέα (χωρίς πάλι αναγραφή του συγκεκριμένου λήμματος). Πρόκειται για συγγραφείς της ελληνιστικής και μεσαιωνικής περιόδου -υπάρχει και μία μόνο αναφορά, χωρίς όμως, ιδιαίτερη βαρύτητα, στον Αριστοφάνη, βλ. λ. σχάτης- που έγραψαν στα ελληνικά (π.χ. Callimachus, Plutarchus, Cedrenus, Constantinus Porphyrogenetta, Georgius Pachymerius, Ioannes Tzetzes, Malaxus, Simeon Metaphrastes, Zonaras), για συγγραφείς των αρχαιότερων και μεταγενέστερων χρόνων που έγραψαν στα λατινικά (π.χ. Horatius, Martialis, Tertullianus, Augustinus, Godefridus Viterbiensis), ενώ δε λείπουν και ανώνυμα έργα (π.χ. Anonymus DeVulpe & Lupo). Επίσης περιλαμβάνονται και άλλοι λεξικογράφοι / λεξικογραφικά έργα παλαιότερων εποχών (π.χ. Hesychius, Suidas), επιγραφές (Inscriptiones), πρακτικά συνόδων (π.χ. Synodus Nicena, Synodus Ancyrana, Synodus Florentina), λειτουργικά βιβλια (π.χ. Horologium).

Στη συνέχεια, στις σσ. 670-672, παρατίθεται ο κατάλογος συγγραφέων, χωρία των οποίων ο Μεούρσιος χρησιμοποιεί διορθώνοντάς τα (INDEXAUCTORUM Qui hic Emendantur). Δίπλα σε κάθε όνομα σημειώνεται και ο αριθμός σελίδας (ή σελίδων) του λεξικού όπου εμφανίζονται τα διορθωμένα αυτά χωρία (πάλι όμως χωρίς το ακριβές λήμμα). Οι συγγραφείς αυτού του καταλόγου επανεμφανίζονται και σε έναν ή και στους δύο προηγούμενους, καθώς μπορεί συγκεκριμένα μόνο χωρία έργων τους να χρησιμοποιούνται με διορθώσεις.

Επισημαίνεται ότι οι παραπάνω κατάλογοι δεν περιλαμβάνουν συγγραφείς / έργα μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. [Το οψιμότερο, κατ' εξαίρεση, έργο που φαίνεται να υπάρχει είναι το Anonymus De nuptiis Thesei (editio princeps το 1529)].

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Τα λήμματα είναι καταταγμένα με αλφαβητική σειρά, η οποία σπανίως διαταράσσεται.^[3] Αμέσως μετά το τέλος ενός γράμματος ξεκινά στην ίδια σελίδα το επόμενο.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα του λεξικού αποτελεί το ότι δεν υπάρχει πάντα σαφήνεια και αυστηρότητα στην επιλογή των λημματικών λέξεων. Έτσι, πολύ συχνά παρουσιάζονται στη θέση της λημματικής λέξης συσσωρευμένοι διάφοροι συγγενικοί τύποι/ ομόρριζα, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν ξεχωριστά λήμματα, π.χ. λ. αχαμνός.αχαμνίζω.αχάμνισις / λ. αυθέντης.αυθεντείν.aυθεντίζειν / λ. καγγελοθύριον.καγγελοθυρίς, / λ. πελελάδα.πελελός / λ. τένδα.τεντόννειν.

Άλλες φορές συμβαίνει να δίνονται στο εσωτερικό του λήμματος και άλλοι τύποι της λημματικής λέξης χωρίς να ειδοποιείται ο αναγνώστης για την ύπαρξη τους με παραπεμπτικά λήμματα, π.χ. στο λ. αντόφαλι εμφανίζεται ο τύπος αντόφαλον, στο λ. κομπλεσίων ο τύπος κομπλετίων, στο λ. παστέλιον ο τύπος παστέλιν. Γενικώς, παραπεμπτικά λήμματα υπάρχουν αλλά δεν είναι γενικευμένη η χρήση τους, π.χ. λ. αντεγκύκλια, λ. οξύγγιον, λ. ξιλλώνειν.

Τα ρήματα λημματογραφούνται στον τύπο του απαρεμφάτου, π.χ. λ. αξιώννειν, λ. βρίσκειν, λ. κουρσεύειν, λ. ξυπνίζειν. Οι εξαιρέσεις είναι σπάνιες, π.χ. λ. δαγκάνω, λ. έλα (το τελευταίο ίσως έγινε ξεχωριστό λήμμα λόγω της συχνής χρήσης του).

Τα ουσιαστικά κατά κανόνα λημματογραφούνται στον τύπο της ονομαστικής ενικού (π.χ. λ. άλογον, λ. θανή, λ. νεροκουβάλισμαν), ωστόσο, μερικές φορές στην ονομαστική του πληθυντικού αριθμού (π.χ. λ. ζα, λ. κριτάδες, λ. κτηνοβάται).

Δεν λείπουν ανορθογραφίες (π.χ. λ. πέρνειν, λ. ζημόννειν, λ. χαμιλόν) ή παρατονισμοί λέξεων (π.χ. λ. μαυρός), λήμματα συγκροτημένα από περισσότερες της μιας λέξεις που δεν έχουν χωριστεί σωστά, (π.χ. λ. σδουλοσύνη, λ. σεμένα, λ. τολλαμπρόν), στις αντωνυμίες εκτός από τον τύπο της ονομαστικής ενικού (π.χ. λ. κανένας, λ. κάποιος) συμβαίνει να γίνονται λημματικές λέξεις και τύποι άλλων πτώσεων, οι οποίοι εκλαμβάνονται λανθασμένα ως ονομαστικές (π.χ. λ. τινά…Aliquis…., λ. εσένα. Tu…), ενώ άλλες φορές «κατασκευάζονται» ρήματα που δεν υπάρχουν στα ελληνικά (π.χ. λ. ομορφομαλλείν, λ. πάρειν). Καθίσταται εύλογη η υπόθεση πως είτε πρόκειται για παλαιογραφικά σφάλματα είτε ο Meursius δεν είχε πολύ καλή γνώση της νεότερης ελληνικής.

Το λεξιλόγιο που λημματογραφείται είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό δημώδες (π.χ. βλ. λ. απελατίκιον, λ. αποτζίπποτος, λ. ζάβομαν.ζαβόννειν, λ. κακοπόδαρος, κ.α.) και δεν αποφεύγει λέξεις taboo (βλ., π.χ., λ. μουνή, λ. μπουρδέλλω). Επίσης, όπως αναγράφεται στη σελίδα τίτλου, περιέχονται και πολλά λήμματα που αφορούν αξιώματα της βυζαντινής αυλής (π.χ. λ. πρωτοϊερακάριος, λ. μεγαδομέστικος), της εκκλησίας (π.χ. λ. ραιφερενδάριος, λ. λαμπαδάριος), του στρατού (π.χ. λ. σχολάριοι, λ. δρουγγάριος).

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Η λημματική λέξη ξεχωρίζει εύκολα, καθώς είναι τυπωμένη με μεγάλα κεφαλαία γράμματα (χωρίς τόνους και πνεύματα) και είναι τοποθετημένη στο μέσον ξεχωριστής σειράς πάνω από το υπόλοιπο λήμμα, με κενές σειρές πάνω και κάτω. Στη μεθεπόμενη σειρά, στην αρχή της παραγράφου, αναγράφεται ξανά, με μικρά πλάγια γράμματα αυτή τη φορά και με τόνο (και πνεύμα, αν χρειάζεται- δε σημειώνεται δασεία στις λέξεις που αρχίζουν από ρ). Ακολουθεί το ερμήνευμα στα λατινικά και η τεκμηρίωσή του με παραπομπή και παράθεμα από κάποιο κείμενο, π.χ.

ΖΑΡΩΝΕΙΝ

Ζαρώνειν. Rugas ducere. Ioannes Glycas De Van. Vitae.

η τρίχες μας ασπρίζασιν, το δέρμα μας ζαρώνει.

Οι παραπομπές και τα παραθέματα που υποστηρίζουν το ερμήνευμα μπορεί να είναι περισσότερα από ένα, π.χ. λ. καπικλάριος, λ. πρόκυψις. Σημειωτέον ότι τα παραθέματα μπορεί να είναι αντλημένα ακόμη και από άλλα έργα λεξικογραφικού χαρακτήρα, π.χ. λ. αμόνιν… Glossae Graecobarbarae. άκμων, σίδηρον εφ' ῴ ο χαλκευς χαλκεύει. ήγουν αμόνιν οπού κομοδρομεύει ο κομοδρόμος.

Δεν δίνονται καθόλου γραμματικές πληροφορίες (π.χ. γραμματική κατηγορία, άρθρο, χρόνοι, κ.τ.ό.).

Κατά κανόνα σε κάθε λήμμα δίνεται ένα μόνο ερμήνευμα. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου δε δίνεται καθόλου ερμήνευμα, παρά μόνο παράθεμα από κείμενα (π.χ. λ. δούπλα, λ. σταματίζειν, λ. πηγέλβιον, λ. πλατόνιον), ή (σπανιότερα) ο συγγραφέας δε διστάζει να δηλώσει την αδυναμία του να δώσει ερμήνευμα (π.χ. λ. θούθριξ.Vox ignota…, λ. γαστράδες.Vox ignota…, λ. γέμια…Vox ignota est…).

Επιπλέον, σε κάποιες περιπτώσεις το ερμήνευμα δεν δίνεται στα λατινικά, αλλά είναι ένα συνώνυμο στην ελληνική (λόγια ή και δημωδέστερη), π.χ. λ. αντιπλερώνειν. Pro αντιπληρούν…, λ. βαστάννειν. Pro βαστάζειν…., λ. γδύνειν. Pro εκδύειν…., λ. μακριός. Pro μακρός… Σπανίως δίνεται ταυτόχρονα και ερμήνευμα στα λατινικά και το ελληνικό συνώνυμο (π.χ. λ. άντερα. Intestina. Pro έντερα…, λ. κρύβγειν. Pro κρύπτειν. Celare. Occultare…).

Σε κάποια λήμματα δίνονται και ετυμολογικά στοιχεία (π.χ. λ. κόλπος, λ. μα, λ. μαρκέσιος, λ. πελεγρινός, λ. σεργέντης) ή ακόμη και πληροφορίες για τη μορφή της λέξης σε άλλες γλώσσες (π.χ. λ. σεντούκιν. σεντουκόπουλον …. Arabes Sandock, Turcae Sondock dicunt….).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στο εσωτερικό κάποιων λημμάτων εμφανίζονται διεσπαρμένες, χωρίς συγκεκριμένη συστηματοποίηση, διάφορες γλωσσικές παρατηρήσεις, π.χ. στο λ. πατέρας βρίσκουμε το σχόλιο: «Proπατήρ…. Graeci recentiores in ηρ desinentia in ερας vel ηρας resolunt: Sic σωτήρας infra, pro σωτήρ.», στο λ. πλώρα : «Proπρώρα. Prora. Mutatur ρ in λ, ut in pluribus talibus.», ή στο λ. εβδομάδα «Accusativus, pro nominatino(sic); quod frequens Graecis posterioribus».

Όταν πρόκειται για όρους που αφορούν εκκλησιαστικές ακολουθίες, συνήθως παρατίθεται όλο το κείμενο της οικείας ακολουθίας, π.χ. λ. συναπτή, λ. εκτενής.

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Το Glossarium Graecobarbarum αποτελεί κατά βάση γλωσσικό λεξικό, περιέχει, ωστόσο, και πλούσιο μη γλωσσικό υλικό. Ο ίδιος ο Μεούρσιος στην αφιερωτική του επιστολή, αφού τονίσει την διαδικασία της αλλαγής στην οποία υπόκειται καθετί στον κόσμο ‒ακόμη και η γλώσσα‒ και σκιαγραφήσει με αδρές γραμμές την ιστορική μοίρα της βυζαντινής αυτοκρατορίας (ήταν άλλωστε ιστορικός), τονίζει ότι το λεξικό του αποτελεί μια απόπειρα να αποδοθεί η εικόνα του Βυζαντίου: «Et hoc libro statum Imperii repraesentare conatus fui: quo pacto administratum Palatium, aut Ecclesia, denique quid Militia gestum. Que ubique dignitates, atque officia: tum aeraria que habuerit, quae tributa, ac vestigalia.» Πραγματικά, όπως προεξαγγέλεται εν μέρει και στη σελίδα τίτλου, στα λήμματα του λεξικού ο αναγνώστης θα βρει ποικίλες πληροφορίες για όλα αυτά τα θέματα, ενώ υπάρχει και ειδικός κατάλογος παραπομπών στο τέλος που θα τον διευκολύνει να τα εντοπίσει.

Η εκπόνηση του λεξικού βασίστηκε σε γραπτά κείμενα, με την εξαιρετικά χρήσιμη επιλογή του Μεούρσιου να εμπλουτίσει τις πηγές του και με έργα που δεν είχαν ακόμη εκδοθεί εκείνη την εποχή.

Επιπλέον, το μικρό και βολικό σχήμα της έκδοσης διευκολύνει πολύ το χρήστη.

Ο τελευταίος, ωστόσο, έχει να αντιμετωπίσει και κάποιες δυσκολίες στη χρήση του λεξικού:

Πρώτον, η ανεύρεση λέξεων καθίσταται δύσκολη από την αταξία και την έλλειψη αυστηρής συστηματοποίησης στον τρόπο παράθεσής τους, καθώς διάφοροι τύποι μιας λέξης μπορεί να βρίσκονται συνωστισμένοι στο ίδιο λήμμα.

Επιπλέον, οι παραπομπές στα διάφορα έργα γίνονται με διαβαθμίσεις πληρότητας. Κάποιες είναι εξαιρετικά ατελείς, δηλ. περιέχουν μια γενική αναφορά σε συγγραφέα και έργο χωρίς να αναγράφεται ο συγκεκριμένος στίχος όπου βρίσκεται η υπό εξέταση λέξη, π.χ. Demetrius Zenus in Batrachomyomachia(λ. κάτασπρον). Άλλες δίνουν κάπως περισσότερα στοιχεία, π,χ, Demetrius Constantinop. In Hieracosophio, lib. I. cap. II (λ. ελαιοφόρος).

Εκτός τούτου, στους καταλόγους συγγραφέων/έργων που περιλαμβάνονται στις τελευταίες σελίδες ο αναγνώστης δεν θα βρει άλλες πληροφορίες για τις εκδόσεις που χρησιμοποιήθηκαν (π.χ. όνομα εκδότη, τόπο/ χρόνο έκδοσης).

Τέλος, στο εσωτερικό των λημμάτων χρησιμοποιούνται βραχυγραφίες οι οποίες δεν βρίσκονται πουθενά συγκεντρωμένες και συστηματοποιημένες με τις επεξηγήσεις τους, π.χ. Constantinus De administ. Imp. (λ. κοσμίτης), Nicetas in Man. Comneno (λ. παροφθαλμιστής).

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Π. Μαυρίδου

Ch. du Cange,
Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis, Lugduni 1688

1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

α' έκδοση: Glossarium ad Scriptores mediae et infimae graecitatis, in quo graeca vocabula novatae significationis, aut usus rarioris, barbara, exotica, ecclesiastica, liturgica, tactica, nomica, iatrica, botanica, chymica explicantur, eorum notiones et originationes reteguntur: Complures aevi medii ritus et mores; dignitates, ecclesiasticae, monasticae palatinae, politicae, et quamplurima alia observatione digna, et ad historiam byzantinam praesertim spectantia, recensentur ac enucleantur. E libris editis, ineditis, veteribusque monumentis. Accedit Appendix ad Glossarium mediae & infimae Latinitatis, una cum brevi Etymologico Linguae Gallicae ex utroque Glossario.

Auctore CAROLO DU FRESNE, Domino DU CANGE^[1] Regi a Consiliis, et Franciae apud Ambianos Quaestore. Lugduni, apud Anissonios, Joan. Posuel, et Claud Rigaud M. DC. LXXXVIII.

Το λεξικό γνώρισε αρκετές ανατυπώσεις. Η παρούσα περιγραφή είναι βασισμένη στην ανατύπωση του 1958 (Du Cange, Charles Du Fresne, sieur, Glossarium ad scriptores mediae et infimae Graecitatis, Graz: Akademische Druck - u. Verlagsanstalt, 1958).

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Το λεξικό αποτελείται από δύο τόμους.

Ο πρώτος τόμος ξεκινά με τη σελίδα τίτλου σε συντομία. Ακολουθούν μία σελίδα που εικονίζει τη θεά Αθηνά, μία με τον πλήρη τίτλο του έργου, μία σελίδα με τον πίνακα περιεχομένων και των δύο τόμων και μία ακόμη με γνώμες λογίων ανδρών της εποχής εκείνης περί της χρησιμότητας των ελληνικών μεσαιωνικών λεξικών (VIRORUM DOCTORUM TESTIMONIA DE UTILITATE GLOSSARIORUM mediae& infimae Graecitatis). Ακολουθεί ο πρόλογος του συγγραφέα στα λατινικά (PRAEFATIO AD GLOSSARIUM. DE CAUSIS CORRUPTAE GRAECITATIS, σσ. i-xviii) και η Γραμματική της ρωμαϊκής γλώσσας του Simon Portius, σε δύο στήλες - στην αριστερή στα ελληνικά και στη δεξιά στα λατινικά (SIMONIS PORTII ROMANI, DOCTORIS THEOLOGI ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΜΑΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ-GRAMMATICA LINGUAE GRAECAE VULGARIS , σσ. xix-xl). Στη συνέχεια υπάρχουν τρεις σελίδες (χωρίς αρίθμηση) με σχεδιάσματα στα οποία αναπαριστώνται διάφορα realia, π.χ. βυζαντινά αυτοκρατορικά ενδύματα, ιερατικά άμφια, λειτουργικά σκεύη, τα τμήματα ενός χριστιανικού ορθόδοξου ναού κ.ά., και επεξηγηματικά σχόλια. Ακολουθεί μία σελίδα χωρίς αρίθμηση, η οποία φιλοξενεί στίχους του Μιχαήλ Ψελλού και ένα σχόλιο του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης (MICHAEL PSELLUS IN SYNOPSI DE SINGULIS DISCIPLINIS, Scripta versibus Politicis, ad Miachaëlem Ducam…, EUSTATHIUS in Iliad. A pag. 96), και μετά ξεκινά το κύριο σώμα του λεξικού.

Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει τα γράμματα Α-Π. Κάθε τυπογραφική σελίδα είναι χωρισμένη σε δύο στήλες, με ξεχωριστό αριθμό σελίδας η καθεμιά (έτσι, κάθε τυπογραφική σελίδα έχει διπλή σελιδαρίθμηση). Τα γράμματα Α-Π καταλαμβάνουν τις μ' αυτόν τον τρόπο αριθμημένες σελίδες 1/2-1277/1278.

Μετά το τέλος του γράμματος Π ξεκινά ο δεύτερος τόμος. Επαναλαμβάνεται η σελίδα τίτλου και στη συνέχεια, στις σσ. 1278/1279-1793/1794 (συνεχίζεται η σελιδαρίθμηση του πρώτου τόμου), παρατίθενται τα γράμματα Ρ-Ω.

Ακολουθούν ‒με νέα σελιδαρίθμηση‒ οι προσθήκες στο λεξικό (OMISSA ET ADDENDA IN GLOSSARIO MEDIAE ET INFIMAE GRAECITATIS, σσ. 1/2-199/200), οι οποίες είναι κατανεμημένες σε τρεις ενότητες: α) προσθήκες στον πρόλογο (ADDENDA IN PRAEFATIONE, σσ. 3, 4), β) κύριο σώμα των προσθηκών στα γράμματα Α-Ω (ADDENDA IN GLOSSARIO MEDIAE ET INFIMAE GRAECITATIS, σσ. 4-199/200), γ) δεύτερη, μικρότερη ενότητα προσθηκών στα γράμματα Α-Ω (OMISSA ALIA QUAEDAM, σσ. 199/200-213/214). Τέλος, στη σ. 213/214 υπάρχει σημείωμα με μερικές επιπλέον προσθήκες στον Πρόλογο του λεξικού.

Μετά τις προσθήκες ‒με νέα, πάλι, σελιδαρίθμηση‒ ακολουθούν:

• α) πίνακες με σύμβολα (σσ. 3/4-21/22) διαφόρων επιστημών και οι επεξηγήσεις τους (NOTAE SENTENTIARUM…, NOTAE MATHEMATICAE…, NOTAE ASTRONOMICAE…, NOTAE IATRICAE…, NOTAE CHYMICAE…).
• β) κατάλογος των συγγραφέων που απαντούν στο λεξικό (σσ. 23/24-67/68, INDEX AUCTORUM GRAECORUM INEDITORUM AC EDITORUM, Qui in hocce Glossario laudantur & illustrantur). Οι συγγραφείς αυτοί δίνονται χωρισμένοι σε δύο μεγάλες κατηγορίες:
  • 1. Κατάλογος συγγραφέων που δεν έχουν εκδοθεί (AUCTORES GRAECI INEDITI, σσ. 23/24-41/42). Δίνεται το όνομα του συγγραφέα και ο τίτλος του έργου, καθώς και η πηγή από την οποία αντλήθηκε το έργο, π.χ. Manuelis Malaxi Chronicon hoc titulo: Βιβλίον χρονογραφικόν περιέχον ως εν συντόμω τα από κτίσεως κόσμου έως και της βασιλείας του Σουλτάν Μουράτη συλλεχθέν και διορθωθέν παρά του λογιωτάτου κυρού Μανουήλ του Μαλαξού. Ex cod. Colberteo 4787, PhilemonisLecixon, hoc titulo: Φιλήμονος Λεξικόν τεχνολογικόν, ex cod. Colberteo 4787.

     
    Στον κατάλογο των συγγραφέων που δεν έχουν εκδοθεί περιλαμβάνονται ξεχωριστά και α) ένας κατάλογος ανωνύμων συγγραφέων (SCRIPTORE SANONYMI Graeci MSS), όπου δίνεται το έργο και η πηγή του, π.χ. BotanicusAnonymus, in cod. Reg. 2104, β) ένας πίνακας με αγιολογικά κείμενα (VITAE, ACTA ET MARTYRIA Sanctorum, quorum Auctores incerti, MSS), όπου δίνεται το έργο και η πηγή απ' όπου αντλήθηκε, π.χ. S. PelagiaeAntiochenae Vita & Conservatio, ex. cod. Reg. 2017, και γ) ένας μικρός πίνακας με άλλους ανέκδοτους συγγραφείς αντλημένους από το λεξικό του Ι. Μεούρσιου (SCRIPTORES ALII INEDITI, qui laudantur in hocce Glossario, ex Ioannis Meursii Glossario Graecobarbaro), όπου δίνεται μόνο ο συγγραφέας και το έργο π.χ. Eleutherius Zebelenus de significatione Eclipseos.

• 2. Κατάλογος συγγραφέων που έχουν εκδοθεί (SCRIPTORES GRAECI EDITI, σσ. 43/44-67/68). Στον κατάλογο αυτόν περιέχονται διάφοροι συγγραφείς των ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων (π.χ. Arrianus Nicomediensis, Callimachus, Clemens Alexandrinus, S. Athanasius, Procopius Caesariensis, Ioannes Glycas, Joannes Scylitzes, NeophytusRhodinus), λειτουργικά βιβλία (π.χ. LiturgiaS. Basilii& S. Chrysostomi, Horologium), σχόλια (π.χ. Scholiastes Homeri, Scholiastes Pindari), λεξικογραφικά έργα παλαιότερων εποχών (π.χ. Suidae Lexicon, HesychiiLexicon), επιγραφές (π.χ. Inscriptiones Graecae veteres). Δίνεται το όνομα του συγγραφέα (και το όνομα του έργου, αν είναι μόνο ένα) με τη χρονολόγησή του, καθώς και η έκδοση που χρησιμοποιήθηκε, π.χ. Ducae, Michaelis nepotis, Historia Byzantina à Joanne Palaeologo, & anno Christi 1341. ad annum 1462 ex editione Ismaëlis Bulialdi Typis Regiis anni 1649, Ioannicius Cartanus Hieromonachus in Flore, seu libro qui Ανθος inscribitur, in Expositione divini Officii, & in Sermonibus editis cum Damasceno Studita. Vixit sub Paulo III. Papa.

Στον κατάλογο των συγγραφέων που έχουν εκδοθεί περιλαμβάνονται ξεχωριστά και α) πίνακας ανώνυμων έργων (SCRIPTORES GRAECI ANONYMI editi), για τα οποία παρατίθεται ο τίτλος και η έκδοση που χρησιμοποιήθηκε, π.χ. Orneosophium, edit. à Rigaltio, β) πίνακας εκδεδομένων αγιολογικών κειμένων (VITAE ET MARTYRIA EDITA Sanctorum , auctoribus incertis), όπου δίνεται το έργο και η έκδοση που χρησιμοποιήθηκε και, συχνά, το πότε γιορτάζει ο συγκεκριμένος άγιος, π.χ. SS. Eustathii & Theopistes Martyrium, editum à Combesisio anno 1660, S. Georgii Martyrium, apud Bollandum 23 April.

Ακολουθούν οι Διορθώσεις (Emendata in Glossario med. Graec., σσ. 67/68-69/70). Δίνονται η σελίδα και η γραμμή σελίδας (του κύριου σώματος του λεξικού) στην οποία γίνεται κάθε διόρθωση. Ουσιαστικά πρόκειται για αποκατάσταση παροραμάτων (π.χ. διόρθωση ανορθογραφιών, συμπλήρωση λέξεων που είχαν παραλειφθεί κ.τ.ό.) και όχι για διορθώσεις σε ερμηνεύματα.

Στη συνέχεια, οι σσ. 71/72-87/88 περιέχουν τον κατάλογο (στα λατινικά) όλων των πραγμάτων που περιέχονται στο λεξικό, στα διάφορα τμήματά του (στη Γραμματική του Πόρτιου, στον Πρόλογο κλπ) (INDEX RERUM OMNIUM IN GLOSSARIO Mediae & Infimae Graecitatis contentarum). Εδώ εγκαινιάζεται ένα νέο σύστημα παραπομπών για τη διευκόλυνση του αναγνώστη. Εκτός από τον αριθμό σελίδας, σημειώνεται με μικρά λατινικά γράμματα (a-d) και σε ποιο σημείο περίπου της σελίδας θα βρει ο αναγνώστης τις πληροφορίες που αναζητά˙ το γράμμα a δηλώνει το πάνω μέρος της σελίδας, τα γράμματα b και c το μέσο, ενώ το γράμμα dτο κάτω μέρος της σελίδας, π.χ. Aurarii1771d(ο αναγνώστης παραπέμπεται προς το τέλος περίπου της σελίδας 1771, όπου θα βρει τις πληροφορίες που αναζητά στο λ. χρυσώνες).

Οι επόμενες σελίδες (89/90-95/96) περιέχουν κατάλογο αξιωμάτων εκκλησιαστικών, μοναστικών, πολιτικών, στρατιωτικών, υπουργημάτων κλπ. (INDEX DIGNITATUM ECCLESIATICARUM Monasticarum, politicarum, militarium, officiorum quorumvis, &c.). Τα αξιώματα δίνονται στα λατινικά και δίπλα σημειώνεται παραπομπή-ές για το καθένα (με το ίδιο σύστημα παραπομπών όπως παραπάνω). Παρουσιάζονται διάφορα βυζαντινά αξιώματα, π.χ. Curopalata (βλ. λ. κουροπαλάτης), Drungarius Classis και Drungarius Vigliae (βλ. λ. δρουγγάριος), Sebastocrator (βλ. λ. σεβαστοί), Archimandrita (βλ. λ. μάνδρα), αλλά και άλλα, μη βυζαντινά, π.χ. Chaganus (βλ. λ. χαγάνος), Jupanus (βλ. λ. ζουπάνος), Chaliphas (βλ. λ. χαλιφάς) κλπ.

Στις επόμενες σελίδες (97/98-101/102) υπάρχει κατάλογος με ονόματα φυτών (INDEX BOTANICUS, SEU STIRPIUM & Herbarum vocabula Synonyma Graecobarbara). Τα ονόματα των φυτών δίνονται στα λατινικά και δίπλα σημειώνεται σε ποια σελίδα (του κυρίως σώματος του λεξικού ή των προσθηκών) γίνεται αναφορά στο φυτό αυτό. Π.χ. το φυτό που εμφανίζεται εδώ με τη λατινική ονομασία fungus βρίσκεται και στο κύριο σώμα του λεξικού στο λ. αμανίτης και στο λ. μανιτάρι, καθώς και στον πρώτο πίνακα προσθηκών στο λ. αμανίτης (κι εδώ εφαρμόζεται το ίδιο σύστημα παραπομπών με αριθμό σελίδας και μικρό λατινικό γράμμα, όπως παραπάνω).

Ακολουθεί ‒με νέα σελιδαρίθμηση‒ ένα τελευταίο τμήμα που περιέχει:

• Α) παράρτημα (σσ. 1/2-243/244) στο Μεσαιωνικό Λατινικό λεξικό του Du Cange, γράμματα A ως Z (APPENDIX AD GLOSSARIUM MEDIAE ET INFIMAE LATINITATIS, in quo complura vocabula EX GLOSSARIO MEDIAE ET INFIMAE GRAECITATIS illustrantur & enucleantur). Προτάσσονται τρεις σελίδες με προσθήκες στον πρόλογο του λεξικού εκείνου (ADDENDA IN PRAEFATIONE),
• Β) προσθήκες (σσ. 245/246-249/250) στο γνωστό έργο του Du Cange De imperatorum Constantinopolitanorum seu de inferioris aevi vel imperii, uti vocant, numismatibus dessertatio (ADDENDA AD DISSERTATIONEM DE INFERIORIS AEVI NUMISMATIBUS) (βλ το Μεσαιωνικό λατινικό λεξικό του ιδίου), και
• Γ) ετυμολογικό παράρτημα (σσ. 251/252-315/316: ETΥMOLOGICON VOCABULORUM LINGUAE GALLICAE, QUORUM ORIGINES PLURIBUS Reteguntur& Illustrantur in utroque Glossario, locis indicatis).

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Στο λεξικό περιλαμβάνεται μεγάλος αριθμός λέξεων, ως επί το πλείστον δημωδών. Οι λογιότερες λέξεις που υπάρχουν αφορούν κυρίως τη γλώσσα της εκκλησίας, του δικαίου και της διοίκησης (π.χ. λ. άκτωρ, λ. εκτενή, λ. εκκήρυκτος, λ. πραίφεκτος).

Τα λήμματα κατατάσσονται με αλφαβητική σειρά. Κάθε καινούργιο γράμμα συνεχίζει στην ίδια σελίδα όπου τέλειωσε το προηγούμενο.

Υπάρχουν πολλά -αλλά όχι αρκετά- παραπεμπτικά λήμματα, π.χ. λ. εγκόρφιον, λ. καπνικόν.

Τα ρήματα γίνονται λήμματα στον τύπο του απαρεμφάτου, π.χ. λ. κατατοξεύεσθαι, λ. χαλάζειν, λ. σκοντάπτειν, λ. ονομάζειν.

Τα ουσιαστικά λημματογραφούνται στον τύπο της ονομαστικής ενικού, π.χ., λ. μπαμπάκι, λ. φυλακή. Σε μερικές περιπτώσεις, ωστόσο, ουσιαστικά γίνονται λήμματα στον πληθυντικό αριθμό, π.χ. λ. πολεμιστάδες, λ. μελωδοί.

Δε λείπουν λέξεις παρατονισμένες (π.χ. λ. ζούμι, λ. έφτα), λέξεις που προκύπτουν την ένωση δύο ή περισσότερων άλλων λέξεων (π.χ. λ. ταρθούνιον, λ. ναυγάλειν), λέξεις που χωρίζονται σε δύο ή περισσότερες (π.χ. λ. χρούτη από το μουχρούτιν), λέξεις που δεν διαβάστηκαν σωστά από τα χειρόγραφα (π.χ. λ. αφρατόντζικον) ή ανορθόγραφίες (π.χ. λ. έγγερος, λ. ανεμοπύρομαν). Ωστόσο, οι περιπτώσεις αυτές δεν είναι συγκριτικά πολλές^[2] και μπορεί κανείς να εικάσει ότι είτε αποτελούν παλαιογραφικά σφάλματα είτε οφείλονται σε ατελή γνώση της νεότερης ελληνικής από τον Du Cange^[3].

Δεν υπάρχει αυστηρή συστηματοποίηση στον τρόπο που παρουσιάζονται τα λήμματα. Δηλαδή στο εσωτερικό των λημμάτων βρίσκονται διάσπαρτοι πλήθος συγγενικοί τύποι των λημματικών λέξεων. Για πάμπολλους από τους τύπους αυτούς μάλιστα δεν υπάρχουν παραπεμπτικά λήμματα, π.χ. στο λ. μυστικός βρίσκουμε και το επίθετο μυστηριακός, χωρίς να υπάρχει γι' αυτό παραπεμπτικό λήμμα, στο λ. ράκος το ουσιαστικό λινοράκιον χωρίς παραπεμπτικό λήμμα, κ.τ.ό. (βλ. παρακάτω ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ).

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Κάθε άρθρο του λεξικού ξεκινά με τη λημματική λέξη γραμμένη με κεφαλαία γράμματα, τόνο και πνεύματα (σημειώνεται δασεία και στις λέξεις που αρχίζουν από ρ). Στη συνέχεια δίνεται το ερμήνευμα στα λατινικά - και κάποτε και σε λόγια (ή και δημωδέστερη) ελληνική γλώσσα - και ακολουθούν παραπομπή σε κείμενο όπου απαντά η συγκεκριμένη λέξη καθώς και παράθεμα από το κείμενο αυτό. Π.χ.

ΠΡΟΝΟ΄ΜΙΟΝ, Privilegium. Codinus de Offic. Palat. cap. 17 n. 4 έτι δε και τα προνόμια και έθιμα της αγιωτάτης εκκλησίας, &c.

ΦΥΛΑΔΕΣ, Folia, φύλλα. Agapius in Geoponico cap. 187. τα κράμβια, ήγουν φυλάδες, και καρμπολάχανα, &c.

Οι παραπομπές και τα παραθέματα μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα (π.χ. λ. βιβάριον, λ. επενδύτης). Σπανίως δεν υπάρχει καθόλου παράθεμα παρά μόνο παραπομπή (π.χ. λ. εργοδότης, λ. μύλος) ή, ακόμα πιο σπάνια, ούτε παράθεμα ούτε παραπομπή (π.χ. λ. ποτιστής, λ. σύχαρος).

Δε δίνονται γραμματικά στοιχεία (π.χ. άρθρο, μέρος του λόγου, γένη, χρόνοι κλπ.).

Δίνεται μόνο ένα ερμήνευμα για κάθε λέξη. Με δεδομένη αυτήν την πρακτική, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν περιπτώσεις όπου υπάρχουν δύο ή περισσότερα λήμματα για την ίδια λέξη (π.χ. υπάρχουν δύο λήμματα κάβος, έξι λήμματα σφραγίς - συν ένα σφραγίδας και ένα σφραγίδες - και εφτά λήμματα τάξις). Προφανώς η δημιουργία ξεχωριστών λημμάτων αποτελεί έναν τρόπο διαχείρισης της πολυσημίας και της ομωνυμίας.

Δεν δίνονται ετυμολογικές πληροφορίες παρά σε σπάνιες περιπτώσεις (βλ. λ. μαντζουράνα, λ. μπουγάδα, λ. παλαμάριον).

Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του λεξικού αποτελεί το γεγονός ότι στο εσωτερικό του λήμματος παρατίθενται και ομόρριζα (παράγωγα/ σύνθετα) ή συνώνυμα της λημματικής λέξης, ή ακόμα και διαφορετικές γραφές της ή ελαφρά παραλλαγμένοι τύποι της. Το φαινόμενο αυτό παρουσιάζει ποικίλες διαβαθμίσεις. Για παράδειγμα, στο λ. βαβούλι υπάρχει μία μόνο επιπρόσθετη παράγραφος, για το ρήμα βαβουλίζειν, στο λ. καπιτάνος όμως υπάρχουν ξεχωριστές παράγραφοι και για καθέναν από τους τύπους: καπετάνος, καπιτανεύειν, καπιτανίκιον του κάστρου, καπιτανίκιν. Υπάρχουν ωστόσο και ακόμη πιο πληθωρικά λήμματα, όπως π.χ. το λ. πιάνειν, όπου βρίσκουμε ξεχωριστές παραγράφους και για καθέναν από τους τύπους: ποιάνειν, καταπιάνεσθαι, χειροπιασθείς, Αιγυπτιοπιάσται / Συροπιάσται, καλοπιάνειν, ή το πέμπτο λ. φωνή, όπου υπάρχουν παράγραφοι για τους ακόλουθους τύπους: εκφώνησις, προσφώνησις, γεγωνοτέρᾳ φωνῄ, μεγαλοφώνως, λαμπρᾴ φωνῄ, φωνή λευκάς, ζώσῃ φωνῄ, διατηρίῳ φωνῄ, βοάν, μελοδικώς (sic), χύμα, σιωπῄ, λιτώς, λιγυρός, ανετώς, σχολαίως, ηρεμάια (sic) φωνή, λεπτῄ φωνῄ, ψιλῄ βοῄ, χθαμαλῄ φωνῄ, ησύχῳ και πραείᾳ φωνῄ, μυστικώς, από φωνής.

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Το λεξικό του Du Cange αποτελεί ένα εκτενές και πολυσύνθετο έργο, στο οποίο ο αναγνώστης κοντά στις γλωσσικές πληροφορίες θα βρει και μία πληθώρα πραγματολογικών πληροφοριών που αφορούν τον βυζαντινό κόσμο, τη βυζαντινή διοίκηση, το στρατό, την εκκλησία, το δίκαιο κλπ. Την παράθεση και πραγμάτευση τέτοιου είδους πολιτιστικών στοιχείων μάλιστα την προεξαγγέλλει ήδη στον πρόλογο.

Για την ευκολότερη και ταχύτερη αναζήτηση πληροφοριών ο συγγραφέας έχει φροντίσει να δώσει ένα πλήθος βοηθητικών στοιχείων, π.χ. πίνακες όρων, λεπτομερές σύστημα παραπομπών σε διάφορα τμήματα μιας τυπογραφικής σελίδας, εικόνες - ακόμη και Γραμματική της Ελληνικής (αρωγό στην κατανόηση μιας γλώσσας που έχει υποστεί μεγάλες αλλαγές^[4]).

Η εκπόνηση του λεξικού βασίστηκε σε γραπτά κείμενα διαφόρων ειδών, ενώ χρησιμοποιήθηκαν και συγγραφείς που ως τότε δεν είχαν εκδοθεί. Επιπλέον, πολύ χρήσιμη είναι η χρονολόγηση που δίνεται, όπου αυτό είναι δυνατό, στους καταλόγους συγγραφέων/ έργων.

Η προσπάθεια του συγγραφέα να προσφέρει στον χρήστη όσο το δυνατόν πιο εμπλουτισμένο γλωσσικό υλικό θα ενισχυόταν σημαντικά αν υπήρχαν ακόμη περισσότερα παραπεμπτικά λήμματα. Δεν είναι πάντα εύκολο να μαντέψει κανείς όλες τις διαφόρων ειδών λέξεις που μπορεί να φιλοξενούνται μέσα στο ίδιο λήμμα, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται το έργο της αναζήτησης πληροφοριών.

Τέλος, δε διευκολύνουν το χρήστη το άβολο σχήμα της έκδοσης, καθώς και τα πολλά παλαιογραφικά σύμβολα που χρησιμοποιούνται στο εσωτερικό των λημμάτων, κυρίως στα παραθέματα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Du Cange, Glossarium ad Scriptores Mediae et Infimae Latinitatis, Graz, 1954.
2. Κουκουλές Φ., «Το εν τῃ Εθνικῄ Βιβλιοθήκῃ των Αθηνών αντίτυπον του ελληνικού γλωσσαρίου του Du Cange», Αθηνά 37, 1925, 201-209.
3. Kουκουλές Φ., «Παρατηρήσεις εις το ελληνικόν γλωσσάριον του Du Cange», Αθηνά 42, 1930, 34-65.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Π. Μαυρίδου

Α. daSomavera,
Θησαυρός της ρωμαίκης και της φράγκικης γλώσσας, ήγουν Λεξικόν ρωμαίκον και φράγκικον πλουσιώτατον - ΙΙ: Tesorodellalinguaitaliana egreca-volgare cioè richissimodizzionarioitaliano egreco-volgar e, Παρίσι 1709

1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

• Θησαυρός της ρωμαίκης και της φράγκικης γλώσσας. Ήγουν Λεξικόν ρωμαικόν και φραγκικόν πλουσιότατον, οπού περιέχει… Έργον οψίγονον από τον πατέρα Αλέξιον τον Σουμαβέραιον Καπουτζίνον Φραντζένον, Μισιονάριον Αποστόλικον και Κουστόδες ολονών μας των Μισιόνων της Ελλάδας… Παρίτζι _΄α ψ θ΄. Τesoro della lingua Greca-Volgare ed Italiana cioe ricchissimo Dizzionario Greco-Volgare et Italiano che contiene… Opera postuma dal Padre Alessio da Somavera, Capucino Francese, Missionario Apostolico, e Custode di tutte nostre Missioni di Grecias…Parigi 1709. H πρώτη έκδοση έγινε, σύμφωνα με τις πληροφορίες που αναφέρονται στο εσώφυλλο του Λεξικού στο Παρίσι από το τυπογραφείο του Μιχαήλ Γκινιάρδ (Michele Guignard).
• Ανατύπωση της πρώτης έκδοσης στην Μπολόνια τo 1977.

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Το λεξικό περιλαμβάνει τα εξής τμήματα:

• Επιστολή τω ευγενεστάτω αφέντη τω ηγουμένω Μπυγνιώνη τω τεταγμένω της κελτικής τιμής τω της Βασιλικής Ακαδημίας των Επιστημών Πρωτοθρονοστάτη,… Épître á monseigneur Jean-Paul Bignon, abbé de St. Quentin, Conseiller d' état ordinaire President de l' Academie des Sciences, & de celle des Inscriptions…): Επιστολή στα γαλλικά και στα ελληνικά, στην οποία ο Θωμάζος ο Παριτζίνος Καπουτσίνος μισιονάριος αποστόλικος, όπως υπογράφει, ευχαριστεί τον ευγενέστατο Μπιγνιώνη για την προσφορά του στην έκδοση του Λεξικού («Να ευχαριστήσω με όλην μου την καρδίαν διά αυτό το Λεξικό, το οποίον να μην είχε βάλει χέρι και προμηθέψει η αγαθοσύνη και…). Στο τμήμα αυτό υπογραμμίζεται ακόμη η σημασία του Λεξικού «διά την ανάστρεψην και σωτηρίαν των απίστων, αμή οιμάς, πολλές φορές άκερα και δίχως καμίας λογής καρπόν, αφορμή ει, το πώς όντας εκεί ανάμεσόν τους …. από αμάθειαν των γλωσσών, δεν γροικούμεθα αλληλώς μας», καθώς «θα οφεληθούσιν όλα τα έθνη οπού πραγματεύουν στην Ανατολήν και οι επίλοιποι χριστιανοί, εκεί κι εδώ σκορπισμένοι να λάβουσι μεγάλην χαράν και οι Μισιονάριοι, οπού τους οδηγά εκεί ο θεός διά να τους ερμηνεύουν».
• Prologo al benevolo lettore (Avvertimenti circa i nomi sostantivi, circa i nomi adiettivi, avvertimenti circa li verbi, Altri particolari avvertimenti necessarii). Πρόλογος Εις τον φιλαναγνώστην (Ερμηνείαι απάνω στα ονόματα τα ουσιαστικά, Ερμηνείες απάνω στα ονόματα τα επίθετα, ερμηνείες απάνω στα ρήματα, Άλλες μερικές χρειαζούμενες ερμηνείες): Πρόλογος στα ιταλικά και ελληνικά όπου αναφέρονται οι λόγοι σύνταξης του Λεξικού (έγνοια οπού είχεν ατός του…να μάθει τα ρωμαίκα, η παράξενη λακτάρα να απεικάσει την φυσικήν γλώσσαν και η επιθυμία του να…ξετρυπώσει τη διαφοράν των διαλέκτων), από πού ο συγγραφέας συνέλεξε το υλικό του (Πόλιν, Σμύρνην, Χίο, Κρήτην, Αθήναν, Μορέαν, επίλοιπα νησιά της Άσπρης θάλασσας) καθώς και παρατηρήσεις (Ερμηνείες…) γραμματικές και σημασιολογικές που αφορούν την οργάνωση του Λεξικού.
• Θησαυρός της ρωμαικης και της φράγκικης γλώσσας (TesorodellalinguaGreca-Volgare edItaliana): Το πρώτο βασικό μέρος του Λεξικού (σσ. 1-461).
• Epistula all' illustrissimo signore Abbate Bignon, Consigliere ordonario di Stato, Presidente dell' Accademie Reali delle Scienze ed Inscrizioni…:. Επιστολή στα ιταλικά στον Μπιγνιώνη, τον οποίο ο εκδότης του έργου επαινεί και τον ευχαριστεί για την προσφορά του.
• Tesoro della Lingua Italiana e Greca-Volgare. Dizzionario Italiano e Greco-Volgare…): Tesoro della Lingua Greca-Volgare. DizzionarioedItaliana(Θησαυρός της ρωμαικής και της φραγκικής γλώσσας): Πρόκειται για το δεύτερο βασικό μέρος του Λεξικού, το ιταλο-ελληνικό (λήμματα στα ιταλικά και ερμηνεύματα στα ελληνικά, σσ.1-513).

Κάθε σελίδα του Λεξικού αποτελείται από τρεις στήλες, στις οποίες καταχωρούνται τα λήμματα με τις ιταλικές μεταφράσεις τους- ή με τις ελληνικές -στο ιταλοελληνικό. Στο πάνω μέρος κάθε στήλης (κεφαλάρι) καταγράφονται τα δύο πρώτα γράμματα των λημμάτων με τα οποία αρχίζει η στήλη, ενώ η αλλαγή των γραμμάτων σημειώνεται με κάθετη γραμμή στην αντίστοιχη σελίδα. Το κάθε λήμμα, ελληνικό ή ιταλικό, γράφεται με πλάγια γράμματα, ενώ τα αντίστοιχα ερμηνεύματά τους με όρθια. Διακριτικό σημάδι αρχής του κάθε λήμματος αποτελεί το κεφαλαίο πρώτο γράμμα, ενώ όταν κάποια λέξη εντάσσεται στο λήμμα γράφεται με μικρό.

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Ειδικότερες πληροφορίες για το είδος των λέξεων που συμπεριλαμβάνονται στο Λεξικό δίνονται στον Πρόλογο του Λεξικού («Εις τον φιλαναγνώστην»), όπου αναφέρεται: «εγένηκε μεγάλον διά πέντε αφορμές. Η πρώτη ει, διατί έβαλε μέσα όλες τες λέξες οραμάι ρωμαίκες και φράγκικες ολονών των λεξικών· η δεύτερη, διατί το επλούτισε με πολλές ρωμαίκες φράσες, οι οποίες λείπουν εις τα άλλα λεξικά· η τρίτη, διατί περιέχει όλες τες ρωμαίκες οπoύ σύρνονται στην Πόλιν και εκείνες ακόμη οπού σύρνονται στην Χίον και Πάρον, Νάξον και Μήλον και Κρήτην και εις τα άλλα νησιά και Σμύρνην και Αθήναν και Μορέαν· η τέταρτη, διατί το ελάμπρυνε με πολλές ελληνικές λέξεις και μάλιστα εκείνες οπού εγγίζουν την γραμματικήν και την φιλοσοφίαν και την θεολογίαν· η πέμπτη και ύστερη, διατί εστόλισε με περισσά κατάστιχα και άλλα μικρά κεφάλαια».

Όσον αφορά τον τρόπο λημματογράφησης, σημειώνουμε ότι αυτόνομα λήμματα αποτελούν:

• α) τα επιρρήματα, π.χ.
  • Μέτρια, Πλαγιαστά, Σταυρωτά, Φρόνιμα
• β) οι μετοχές παρακειμένου των ρημάτων, π.χ.
  • Μετονομασμένος, Μετασαλεμένος, Στρογγυλεμένος, Χαλιναρωμένος,
• γ) οι διαφορετικές σημασίες του λήμματος (βλ. παρακάτω Μικροδομή). Το ίδιο συμβαίνει για τη μέση και παθητική φωνή των ρημάτων, καθώς και για περιφράσεις, εκφράσεις, φράσεις ή παροιμιακές εκφράσεις, πχ.
  • Κτυπώ battere, percuotere
  • Κτυπώ, Farsi male
  • Κτυπώ πίνω. μεταφορ. beve, metafor εκτυπήσαμεν τρεις τέσσερις οκάδες κρασί
  • Κτυπούμαι, πολεμώ.
  • Κτυπώ με το μαχαίρι, …
  • Κτυπώ με το σπαθί, …
  • Κτυπώ με την μύτη του μαχαιριού ….
  • Κτυπώ τα χέρια, …
  • Καλά που τα κτυπά …
• δ) τα παραπεμπτικά λήμματα.

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Το κάθε λήμμα αποτελείται από δύο βασικά τμήματα: το μορφολογικό και το σημασιολογικό. Το μορφολογικό αποτελείται από το λήμμα και τη δήλωση της γραμματικής του κατηγορίας. Στα ουσιαστικά δηλώνεται το όνομα και ακολουθεί το άρθρο. Σε περίπτωση που το ουσιαστικό είναι διγενές ακολουθούν και τα δύο άρθρα που προσδιορίζουν το γένος του, π.χ. άμμος ο και η. Στα επίθετα το λήμμα καταγράφεται στο αρσενικό γένος και ακολουθούν οι καταλήξεις του θηλυκού και ουδετέρου, π.χ. καλός, -ή ,-ό. Στα δικατάληκτα επίθετα σημειώνεται το άρθρο του αρσενικού και του θηλυκού και η κατάληξη του ουδετέρου μαζί με το άρθρο, π.χ. κινδυνώδης ο και η, ες, το.

Στα ρήματα ακολουθούν συνήθως μορφολογικές πληροφορίες που αφορούν το σχηματισμό του παρατατικού, του αορίστου, καθώς και της προστακτικής και υποτακτικής αορίστου π.χ.

• Γράφω, έγραφα, έγραψα, γράψε, να γράψω
• Λούζω, έλουζα, έλουσα, λούσε, να λούσω.

Σε περιπτώσεις που το ρήμα υπερβαίνει τις τρεις συλλαβές για λόγους οικονομίας καταγράφονται μόνο οι τελευταίες συλλαβές των σχετικών τύπων, π.χ.,

• Αποτιμώ, τίμουν, τίμησα, τίμησε να τιμήσω,
• Λυγκιάζω, αζα, ασα, ασε, να άσω.

Με ειδική δήλωση (και όχι άλλο) σημειώνονται οι περιπτώσεις ρημάτων που έχουν μόνο κάποιους χρόνους και δεν χρησιμοποιούνται σε άλλους, π.χ.

• Κείτομαι, εκειτόμουν και όχι άλλο.

Καταγράφεται επίσης το κλιτικό παράδειγμα (καταλήξεις τη οριστικής ενεστώτα) των περισπώμενων ρημάτων καθώς και οι διπλοτυπίες, π.χ.

• Πουλώ, είς, τιμούμαι, άσαι,
• Σφαλούμαι, άσαι , και ιέσαι.

Τύποι των λέξεων δίνονται σε αρκετές περιπτώσεις, π.χ.

• Εμποδίστρια η, εμποδίστρα,
• Σιγανεύω και σιγανεύγω,
• Ρουδότζοφλον, ροδότζοφλον, ροιδότζοφλον,
• Οφίκκιο, φίκκιο, οφίτζιο, φίτζιο κλπ.

Στο σημασιολογικό τμήμα το ερμήνευμα δίνεται με συνώνυμες λέξεις στα ιταλικά στο ελληνο-ιταλικό ή στα ελληνικά στο ελληνοιταλικό, π.χ.

• Θορυβοποιός, ο, συγχιστής, σκανδαλοποιός, ο, σκανδαλιάρης, ο seditioso,
• Αριθμητική η, άμπακος ο, λογαριασμός ο arithmetika, abaco, conto, atre numerale, arte da contare.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάρθρωση λημμάτων, στα οποία δίνονται εσωτερικά είδη και κατηγορίες του λήμματος (κατάστιχον καμπόσων λογιών…), π.χ. στο λήμμα γούμα στο κατάστιχον καμπόσων λογιών γουμών αναφέρονται τα: αρατζίνη ρετζίνι, βιτριόλιον, βιτριόλι, δενδρόκολλα δράκαντον, τράκομπον… καμφορά, μαστίχα μαστίχι μύρρα πετζόκολλα, πίσσα, σαρκόκολλα…,τρεμεντίνα, τριμίδι, ψαρόκολλα, ενώ στο λήμμα σπόρος αναφέρονται τρία είδη κατάστιχων: το κατάστιχον των σπορών των χορταριών όπου καταγράφονται 33 είδη, το κατάστιχον των σπορών των καρπών όπου αναφέρονται 6 είδη και το κατάστιχον των σπορών των λουλουδιών οπού αναφέρονται 12 είδη. Το ίδιο συμβαίνει και στο ιταλοελληνικό λεξικό, πχ. λήμμα albero, στη lista de gl' Alberi fruttiferi καταχωρούνται 33 είδη, στη lista de gl' alberi infruttuosiκαταχωρούνται 27 είδη, ενώ στον κατάλογο le cose apartenenti all' albroαναφέρονται 22 μέρη του δένδρου.

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Αποτελεί το πρώτο συστηματικό λεξικό όπου καταχωρούνται λέξεις της προφορικής γλώσσας όχι μόνο της κοινής νεοελληνικής αλλά και λαϊκές και διαλεκτικές. Όσον αφορά τη λεξικογραφική μέθοδο που ακολουθείται παρουσιάζει συνέπεια στις αρχές που διέπουν την οργάνωση τόσο της μικροδομής όσο και της μακροδομής του^[1]. Ιδιαίτερα θα πρέπει να σημειωθεί η συστηματική σχεδόν παρουσία παραπεμπτικών λημμάτων -κάτι που λείπει από τα περισσότερα λεξικά εποχής («όνταν δύο λέξεις σημαίνουνε το όμοιον πράγμα και λαχαίνει οπού η μια είναι καλύτερη… κάμε να ξέρεις πώς τότες απ' εκείνη οπού δεν είναι τόσο καλή, σε πέμπει εις την πλέον καλύτερη, Πρόλογος. Άλλες μερικές χρειαζούμενες ερμηνείες). Αξίζει να τονισθεί, ακόμη, ότι το Λεξικό του Somavera έχει σημαντική αξία για τη μελέτη της υστερομεσαιωνικής αλλά και της νεοελληνικής γλώσσας και ότι αποτελεί τη πρώτη λεξικογραφική μνεία πολλών νεοελληνικών λέξεων.

Έλλειψη του Λεξικού και κάτι το οποίο θα πρέπει να έχει υπόψη του ο μελετητής της ελληνικής γλώσσας της περιόδου αποτελεί το γεγονός ότι σε κάποιες περιπτώσεις τα ελληνικά ερμηνεύματα του ιταλο-ελληνικού λεξικού δεν αποτελούν λήμματα στο αντίστοιχο ελληνο-ιταλικό (βλ. αμπανόζι λ. ebbano, ασαλιβάρωτος, λ. cavallacio, βίζιτα, λ. visita, γεννητούρια, λ. natalitio, τζεντιλόμος, λ. gentilhuomo, γρέος, λ. greco, ιγγλέζικος, λ. Inglese, ζαχαράτος, λ. zucchero, στρουμέντο, λ. instrumento). Ένα άλλο μειονέκτημα του λεξικού είναι ότι δεν περιέχει παραδείγματα τα οποία να τεκμηριώνουν τη σημασία της λέξης εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις. Παρόλ' αυτά παραμένει ένα πολύ σημαντικό βοήθημα στη μελέτη της ελληνικής γλώσσας και πρώτο ολοκληρωμένο χρηστικό δίγλωσσο λεξικό στην ιστορία της ελληνικής λεξικογραφίας.

Χ. ΠΑΣΣΑΛΗΣ