Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας με στοιχεία για τις γλωσσικές επιδράσεις που δέχτηκε η μεσαιωνική ελληνικής από άλλες γλώσσες (λατινική, γοτθική και ανατολικές γλώσσες, δυτικές γλώσσες).

Τα δάνεια στη βυζαντινή ελληνική
2003

Adrados F., Τα δάνεια στη Βυζαντινή Ελληνική, στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (από τις απαρχές ως τις μέρες μας), 416-424, Εκδ. Παπαδήμα Αθήνα, 2003

1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

Το κεφάλαιο αποτελείται από 9 σελίδες.

2. Παρουσίαση - Παρατηρήσεις

Δομή και περιεχόμενα του κεφαλαίου

ΤΑ ΔΑΝΕΙΑ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

1) ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ

A) «Ο H. Mihaescu ( La romanité dans le sud-est del' Europe, Bucarest 1993) σημειώνει γύρω στους 3000 λατινικούς όρους που εισήχθησαν στη βυζαντινή ελληνική, από τους οποίους γύρω στους 200 διατηρήθηκαν στη Νέα Ελληνική.»

Οι λατινικοί όροι κυρίως αναφέρονταν στη νομική, διοικητική και στρατιωτική ορολογία. Πολλές όμως από αυτές τις λέξεις πέρασαν τα στενά όρια της ορολογίας και χρησιμοποιήθηκαν στην καθημερινή γλώσσα του λαού: «πολυάριθμες λέξεις της νομικής γλώσσας πέρασαν στη δημώδη, π.χ., «ποσσεσίων, ακκετιλατίων, τεσταμέντον, εξερεδατεύω, εμαγκιπατεύω, λιτιγάτωρ, ποίνα, μοδεράτωρ, κηνσεύω», κλπ.»

B) Κυριότεροι τομείς του λατινικού λεξιλογίου:

• Αυτοκρατορική αυλή, τίτλοι, δημόσιοι υπάλληλοι, επαγγέλματα
• Στρατός
• Καθημερινή ζωή
• Ο κόσμος του τσίρκου (ιπποδρόμου)

Πολλές από αυτές τις λέξεις χάθηκαν μαζί με τους θεσμούς που εξυπηρετούσαν, ένα μικρό όμως ποσοστό του λατινικού λεξιλογίου επιβίωσε στη νέα ελληνική: τρούλος, σκάλα, μώλος , καλαμάρι.

Διάφοροι είναι οι παράγοντες που επιδρούν στη μορφολογία της παραγόμενης λέξης:

• παραγωγή από την αιτιατική και όχι από την ονομαστική: δούκας
• ημιελληνική μορφή με ελληνικό συνθετικό: κένταρχος > centenarius
• φωνητικοί κανόνες μιας ομιλούμενης λατινικής των Βαλκανίων: πεντζιμέντον > impedimentum

2) ΑΠΟ ΤΗ ΓΟΤΘΙΚΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

Πρώτα εξετάζεται η pehlvi, περσική γλώσσα της εποχής των Σασσανιδών. Η πολιτιστική επίδραση ήταν αμφοτερόπλευρη (πολύ σημαντική και στον τομέα της λογοτεχνίας και της γλώσσας).

Η γλωσσική επίδραση των Οστρογότθων στη Βυζαντινή γλώσσα ήταν μικρή (σημειώνεται μόνο η λέξη πουγγίον > γοτθ. puggs"σάκκος"). Το ίδιο ισχύει, σύμφωνα με το συγγραφέα, και για τη σλαβική. Αυτές οι γλώσσες περισσότερο δανείστηκαν από την ελληνική, παρά έδωσαν οι ίδιες στοιχεία τους.

Στη σχέση με τους Άραβες τα λεξιλογικά δάνεια λειτούργησαν και προς τις δύο κατευθύνσεις. Πολλές αραβικές λέξεις μέσω της Ελληνικής πέρασαν κατόπιν σε άλλες γλώσσες.

3) ΑΠΟ ΔΥΤΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

Σχέσεις με ιταλικές πόλεις-κρατίδια: από τον 11^ο αι. (Βενετία, Γένοβα, Αμάλφι)

Σχέσεις με Φράγκους: 11ος αι. κε. (γαλλικά και προβηγκιανά δάνεια)

Σχέσεις με Καταλανούς και Αραγονέζους: 14ος αι. κε.

Δάνεια από τη γαλλική: πρόκειται κυρίως για τίτλους και φεουδαρχική ορολογία (επιβίωση πολλών γαλλικών και προβηγκιανών δανείων στην Κυπριακή διάλεκτο σήμερα)

Δάνεια από την ιταλική: κυρίως όροι του εμπορίου και της ναυτιλίας, αλλά και του στρατού, της μόδας και της καθημερινής ζωής, της θρησκείας, κλπ. Πολλά ιταλικά δάνεια επιβίωσαν στη ΝΕ.

Πολύ μικρή αναφορά στα δάνεια από την τουρκική

3. Αξιολογικές Παρατηρήσεις

Το κεφάλαιο αυτό από την Ιστορία της Ελληνικής γλώσσας είναι πολύ κατατοπιστικό για το φαινόμενο του δανεισμού κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Θέτει το γενικό διάγραμμα των σχέσεων που δημιουργήθηκαν μεταξύ της ελληνικής και άλλων γλωσσών κατά τη μεσαιωνική περίοδο και αποτελεί μία πολύ καλή εισαγωγή για το θέμα.

Παρατηρούνται κάποιες αδυναμίες στη δομή που παραξενεύουν τον αναγνώστη (π.χ. γιατί η τουρκική συμπεριλήφθηκε στις δυτικές γλώσσες που επέδρασαν στην ελληνική;) και κάποιες τυπογραφικές αβλεψίες (π.χ. η λ. θρούλος δεν υπάρχει ούτε ως μεσαιωνικός τύπος ούτε ως τύπος της νεοελληνικής κοινής).

Πολύ εκτενέστερη (μάλλον δικαιολογημένα) είναι η αναφορά στις λέξεις που οι ξένες γλώσσες με τις οποίες ήρθε σε επαφή το Βυζάντιο πήραν από την Ελληνική, η οποία γίνεται σε επόμενο κεφάλαιο.

Παρουσίαση: Ανθούλα Ζαγκλαβήρα